א ברודער מיינער, האבענדיג געליינט (אביסל פון) דעם אשכול, און צאמשטעלענדיג אז דאס בין איך (א חבר מיינער האט מיר שוין לאנג געזאגט אז ווער עס קען מיר און ליינט קאווע שטיבל, שטעלט עס גראד צאם), האט מיר געפרעגט, ״דו גלייבסט דען נישט אין א הייער פּאַוּער?״ האב איך אים געזאגט אז ער וועט מוזן דעפינירן דעם ״הייער פּאַוּער/כח עליון״. אויב מיינט ער דערמיט אז ס׳איז (מעגליך) דא טיפערע לעיערס און/אדער געזעצן צו רעאליטעט, איז דאך אין דעם דער אטעאיסט און סייענטיסט פונקט אזוי מודה - אט דאס איז דאך די ענטערפּרייז פון סייענס, צו פארשן און חוקר זיין ווייטער און ווייטער די יקום און אירע סודות און לעיערס וכו׳. ווידעראום אויב מיינט ער דערמיט א ״כאראקטער״ און ״אגענט״ וואס איז למעלה מן הטבע און איז דאס ״מתנהל״ וכדומה, איז דאך דאס ווייטער א תואר והגשמה באיזה אופן, וואס דער מיימאַנידיען טעאיסט וועט פונקט אזוי שולל זיין (״מנהיג ולא בהנהגה״).
***
לגבי סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם שרייבט דר. דזשאַן סירל אז די מעכאניזם דערפון איז אך ורק ע״י שפראך. והיינו, אז די אינטרעסאנטקייט שטעלט זיך אז עס זענען דא אבּיעקטיווע פאקטן, ווי דאס אז דזשוֺי בּיידן איז יעצט פּרעזידענט פון אמעריקע אין אָנהויב 2024, וואס איז דאך מיוסד אך ורק אויף א סאציאלע הסכמה - די יצור פון א ״פּרעזידענט׳ס דזשאַבּ, שטאטוס און אפיס״ איז דאך נאר א פאקט מחמת עס איז מוסכם ביים המון און מ׳האט אזוי אפגעמאכט אז די געדאנק ומושג זאל זיין, און יעצט ווערט דאס ממש אַן אבּיעקטיווע ״פאקט״ אין די וועלט, ווי דאס אז א פיזישע טיש איז צאמגעשטעלט פון אטאמען. נאר ווי באקאנט האט דזשאַן לענגשׁאָהּ אָסטין געמאכט א חילוק בתוך די פילאזאפיע פון שפראך צווישן א דעקלערעטיוו זאץ, וועלכע זאגט עפעס איבער די וועלט, און א פּערפאָרמעטיוו זאץ, וועלכע מאכט און טוישט (אדער וועלכע פרובירט עכ״פ צו מאכן און טוישן) עפעס אין די וועלט כמו א באפעהל (וכעין א דיבור פון מאכן עפעס הקדש בתוך יהדות ואמירתו לגבוה כמסירתו להדיוט, זאגן ״הרי את מקודשת לי״ כבקידושין ו. ואבה״ע סימן כז, וכדומה (ועיין לעיל)). ועפי״ז זאגט ער, בקיצור, אז א (קאלעקטיוו) זאץ וכדומה איבער די סאציאלע פענאמענאן פון, למשל, דעם מציאות פון א פּרעזידענט, איז סיי דעקלערעטיוו, מיט דעם אז די זאץ זאגט עפעס איבער און שטעלט זיך צו צו א פאקט אין די וועלט, און סיי פּערפארמעטיוו, אז עס מאכט די פאקט און די וועלט ווערן ווי און זיך צושטעלן צו דעם זאץ, און דאס געבט דאס טאקע איר מציאות ממש און ״סטאטוס פאָנקשען״. אין אנדערע ווערטער, די דעקלערעטיוו זאץ דערפון פונעם ציבור בזה, איז אט דאס וואס מאכט דאס בו בעת פּערפאָרמעטיוו און מאכט די נושא פון וואס עס טוהט דעקלערן אויף די מציאות דאדורך דעם.
(און ווער ווייסט? אפשר איז זיין דאס׳ן דאס שרייבן און זאגן בלשון דעקלערעטיוולי, דאס וואס מאכט דאס פּערפאָרמעטיוולי אז דאס איז טאקע די מציאות און מעכאניזם פון ווי אזוי דאס גייט טאקע צו…)
דאס איז אלעס אינעם פעלד פון סאָשׁעל אנטאלאגיע, וועלכעס איז עוסק אין די פילאזאפיע וויאזוי סאשׁעל זאכן האבן זייער רעאליטעט. און ווי דר. לין ראָדער בּעיקער האט געשריבן, איז אָננעמען אז די מוסכמות זענען ״עכטע עקזיסטירענדע פאקטן״, א סתירה מיט פיזיקעליזם, וועלכע האלט אז עס עקזיסטירן נאר פיזישע זאכן ממש. זי האלט אז, ווי מ׳זעהט פון ״פאקטן״ וועלכע זענען מיוסד אך ורק ע״י סאציאלע הסכמה כנ״ל, אז עס איז דא א סוג פון עקזיסטענץ וועלכע ווענדט זיך אין די אינטענשאן וכוונה פון ברואים וועלכע קענען האבן גלויבונגען און דעות.
עכ״פ עס איז נמצא מזה אז לפי הנ״ל אז דאס וואס מאכט ״מציאות״ הא-ל איז די סאָשׁעל קאַנסטראָקט דערביי והסכמת הכלל, איז דאך דאס אליינס תלוי אין די כח פון לשון און שפראך וכדברי דר. סירל. ולפי״ז קען מען דאס מרמז זיין בהפסוק (תהלים קטז י-יא) האמנתי כי ״אדבר״ וגו׳. והיינו, אמונה בה׳ איז נאר דורך דעם כח פון לשון ודיבור כנ״ל, און אט דאס איז וואס אונטערליגט סאָשׁעל קאַנסטראָקטס, וואס דאס איז וואס געבט ״מציאות״ צום מושג פון ״ג-ט״. און דער משורר איז ממשיך אינעם נעקסטן פסוק, ״כל האדם כוזב״. והיינו, אז בעצם זענען אלע מענטשליכע קאַנסטראָקטס ע״י בני אדם בהעולם ״כוזב״ ממבט הטבע, אבער דאך האבן זיי ״מציאות״ ע״י הסכמת בני אליהם, וואס דאס איז דורך דיבור ולשון וכנ״ל. (און ער איז ממשיך מיט ״מה״ אשיב לה׳, ולרמז אז די געדאנק פון די הגדרה פון אט די מושג פון ״ה׳״ איז למעשה לעולם למעלה מהשגה, און די איינציגסטע ענטפער שייך אויף א פראגע בזה איז ״מה״.)
ובזה קען מען אויך מרמז זיין די געדאנק פון ״וידבר״ ה׳ בכל התורה (ועיין במו״נ ח״א פס״ה). והיינו, אז דורך דעם (שמות ו ב) ״ויאמר אליו״, ע״י ענין אמירה ולשון, ווערט דעם ״אני ה״. און דאס איז די רמז (שם יט יט) משה ידבר והאלקים יעננו בקול, אז אט די כח הדיבור איז וואס געבט דעם ״מציאות״ לענין ״אלקים״ וכנ״ל; עס ווערט דעם שכינה דורך דעם ״מדברת״ מתוך גרונו.
דאס קען אויך זיין די געדאנק פון (ברכות כא.) ולוואי יתפלל אדם כל היום כולו. מיינענדיג, וויבאלד ענין תפילה איז דאך דיבור פון/צו דעם קאַנסטראָקט פון ״ג-ט״, וואס אט דאס שאפט דאך די מציאות פונעם קאַנסטראָקט וכנ״ל. ואולי וועגן דעם איז די פיפטע עיקר בהרמב״ם, נאך די פער עיקרים על מציאותו, אחדותו, אי-הגשמתו, וקדמותו של ה׳, די עיקר אז לו לבדו ראוי להתפלל. והיינו, אז עס איז די ענין פון דיבור אודות ה׳, וועלכע געבט די געדאנק ״מציאות״. (ואולי קען מען אויך טייטשן די פסוק בדברים ד ז, כי מי גוי גדול אשר לו אלקים קרובים אליו כה׳ אלקינו בכל קראינו אליו.)
און דאס קען אויך זיין טיפערע פראבלעם מיט דער ״האומר״ שאין וכו׳ לגבי ״ג-ט״. והיינו, ווייל עס ווערט א הפה שאסר הוא הפה שהתיר. מיינענדיג, אז די ענין ״מציאות״ ביי ״ג-ט״ איז דאך מכח הפה, און ער נעגעיט דאס דורך דעם ממש. און דאס קען זיין א רמז בהפסוק (תהלים קמט ו) רוממות א-ל בגרונם וחרב פיפיות. והיינו, אז מ׳איז מרומם דעם געדאנק ומציאות פון הא-ל דורך דיבור בגרונו און שפראך. אבער אט דאס שניידט ביידע וועגן און איז א חרב ״פיפיות״ תרתי משמע.
ובזה פונעם טעזע האשכול אז מ׳האט ענדערשער צו פאקוסירן אויף שמירת המצות ווי איידער אמונה ודאגמאס, קען מען מיט דעם אלעם טייטשן דעם בעה״ט בפ׳ נצבים עה״פ (דברים ל יב) מי יעלה לנו השמימה, וועלכע ווערט געזאגט לגבי שמירת התורה. דער בעה״ט זאגט דארט אז ״מ׳י י׳על׳ה ל׳נ׳ו ה׳שמימ׳ה״ איז ר״ת מילה וס״ת שם הוי׳ ב״ה ע״ש. ולדרכינו קען מען זאגן אז עס איז ידוע אז תיבת ״מילה״ איז עולה תיבת ״פה״ (עיין בציצים ופרחים להיעב״ץ אות מ), ולרמז אז די געדאנק פון שם הוי׳ ב״ה שמרמז לענין מציאות הא-ל וכדכתב הרמב״ם במו״נ ח״א פס״א, איז נובע אלס׳ן קאַנסטראָקט מכח לשון הפה וכנ״ל. און דאס ווערט מרומז בהפסוק וועלכע ליידט די דגוש מער אויף קיום התורה, ולרמז אז דארט דארף ליגן די פאקוס ווי איידער אויף אמונה במציאות הא-ל וואס איז פאר מענטשן א קאַנסטראָקט.
ולכן קען מען זאגן אז די רמב״ם לייגט א דגוש אויף דעם ״ודומו סלה״ לגבי הא-ל, והרמז בזה אז דאס׳ן נישט געבן דערצו דעם כח פון שפראך, נעמט דאס ארויס פונעם דיסקאָרס איבער מציאות בכלל, און וואו די פאקוס ווערט ענדערש אויף דאס התנהגות בפועל לגבי המצות. ולכן טאקע איז דא דעם איסור פון ההוגה את השם הוי׳ ב״ה באותיותיו, שמורה על מציאותו כנ״ל.
דער זוך האט געטראפן 7 רעזולטאטן: מוסכמות
החיפוש בוצע על-פי שאילתה: מוסכמות
- דינסטאג יאנואר 16, 2024 11:10 am
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
- מאנטאג אקטאבער 23, 2023 6:03 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
לגבי מיין געדאנק אז מצות וחוקים ווערן נקבע לפי ההסכמה, ואפילו די גאר הארבע ומסתבר׳דיגע ווי רציחה וגזל:
ואולי קען מען זאגן אז דאס איז די לימוד על דרך משל במעשה המבול, אז טאמער ווערט מלאה הארץ חמס, קען די וועלט, פשוט בדרך הטבע, נישט האבן קיין קיום מיט׳ן נאר האבן די געזעץ פונעם דזשאָנגעל. והגם אז דין המבול איז דאך בהדיא א דירעקטע עונש ובדרך נס, איז אבער דער אברבנאל מפרש דער נרבוני במו״נ ח״א פי״א אז ער האט אפגעלערענט אז דער רמב״ם האט געהאלטן אז די מבול האט נישט פאסירט בפועל און עס איז א משל כנ״ל ע״ש. (ועיין להלן בח״א פכ״ט וע״ש בשם טוב ובאפודי. ועיין ג״כ להלן בח״ג פ״נ.)
(ואגב, בענין המבול וטעאלאגיע ונבואה, עיין במש״כ כאן לגבי די Noah פילם.)
ואגב איז אינטרעסאנט אז די גמרא דארט בסנהדרין קט: זאגט לגבי די אנשי סדום אז דמחי ליה לאיתתא דחבריה ומפלא ליה, אמרי ליה יהבה ניהליה דניעברה ניהליך ע״ש. זעהט מען אז זיי האבן געהאט א (פארדרייטן) מהלך אין יוסטיץ, מיט׳ן האלטן אז טאמער האט איינער צוגענומען פון יענעם אַן עיבור, דארף ער דערנאך זיכער מאכן אז זי ווערט נאכאמאל מעוברת, כדי אז יענער זאל האבן א קינד לשמשו. אין אנדערע ווערטער, לפי זייער פארשטאנד איז דער מזיק מחוייב, ומטעם יושר וגערעכטיקייט, לפצות את חבירו מיט׳ן ערגענצן אַן עיבור באשתו של ניזק פאר׳ן שאדן וואס ער האט אים געטוהן מיט׳ן הפלה. אבער זיי האבן נישט באטראכט דאס אז דאס קינד גייט יעצט נישט זיין באמת דעם טאטנ׳ס/ניזק׳ס כמעיקרא אלס א חסרון ביושר ומאראל (און זעהט אויס אז עס האט נישט געבאדערט דעם טאטן/ניזק אז ער גייט אויפציהען א קינד וואס איז נישט זיינס דזשענעטיקעלי). (אגב, עס דערמאנט אביסל פון א פּלאַט פּוֺינט אינעם Don’t Breath פילם.)
עכ״פ דאס געבט א סמך לזה אז מאראלן בעריות זענען טאקע למעשה תלוי בהסכמה. (ועיין בתגובותי באשכול זו.) הגם די גמרא גופא זעהט אויס אז עס וויל דאס יא שטעלן אבּיעקטיוולי אויף divine fiat, און אז זייער עובר זיין דערויף האט טאקע גורם געווען להפיכתם. אבער אויף דעם קען מען זאגן אז דאס גייט צוזאמען מיט דעם אז זיי האבן עובר געווען אויף די הסכמה שגדרו אומות העולם על עצמם אחר המבול נגד עריות (ב״ר ע יב), ולכאורה גם המה בכלל. און די שאלה ווערט טאקע צי זיי במקומם האבן געקענט עוקר זיין די הסכמה?
אבער ווי דער רמב״ן בריש פ׳ וירא לערענט אפ דעם רמב״ם במו״נ ח״ב פמ״ב, קען משמע זיין אז דער רמב״ם האט געהאלטן אז מעשה והפיכת סדום איז אויך נאר במראה הנבואה של אברהם ע״ש (ועיין להלן בח״ג פ״נ). און די משל ולימוד דערין איז ענליך צו די געדאנק ביים דור המבול, אז א געזעלשאפט קען זיך פשוט נישט האלטן אזוי. וממילא בלייבט דאס נאך אלס אזוי אז עס איז פשוט מן הנמנע אז די הסכמות זאלן בטל ווערן, ווייל אויב יא וועט די ציוויליזאציע פשוט אונטערגיין. מיינענדיג, די משל איז אויפ׳ן געדאנק פונעם פסוק (משלי יג כא) חַטָּאִים תְּרַדֵּף רָעָה, על הכלל כולו, און ווי דער אבן עזרא איז דאס דארט מפרש:
***
זי ברענגט אויך ארויס אז די הזיות ווען מ׳איז דערויף גייען זיך טאקע ווענדן אינעם מענטש׳נס קולטור און רעיונות קדומות וואס ער האט שוין פון פריער.
וע״ע כאן.
עס איז אויך מערקווידיג צו באטאנען אז בימי היוונים פלעגט פאר א לאנגע תקופה פארקומען יעדעס יאר א סודות׳דיגע צאמקום וואס פלעגט גערופן ווערן די יוּסיליען מיסטעריעס. וואס איז דארט אויסגעשמועסט געווארן וכו׳ איז בעצם געבליבן בסוד. צו די צאמקום פלעגן אויך קומען אסאך פילאזאפן, וביניהם סקראט ואריסטו ועוד. דארט פלעגט מען טרינקען א געטראנק גערופן קייעקאַן. עס איז דא דערביי די ענטעאָדזשעניק היפאטעזיע, וועלכע לויטעט אז אין די קייעקאַן געטראנק, איז געווען אריינגעמישט סייקעדעליק מיני מאָשרומס ווי ערגאַט, און פון דעם זענען געקומען די גילויים צו און פון די פילוסופי היוונים. וידוע וואס דער רמב״ם האט געשריבן לר׳ שמואל אבן תיבון אודות אריסטו:
דר. מאַרטי ראטה טענה׳ט סתם אזוי אז א גרויס חלק פון חכמה און קריעיטיוויטי איז ארויסגעקומען נאכ׳ן זיין שיכור ביין. וידוע די גמרא ביומא עו: ובסנהדרין ע.
ווערט אבער דאן שווער אויפ׳ן דין של דור המבול. אויב השחית כל בשר את דרכו ומלאה הארץ חמס, וואס נאר אויף חמס איז דאך נחתם געווארן גזר דינם (סנהדרין קח.), איז דאך אט דאס די הסכמה, וא״כ מה התלונה עליהם?מי אני האט געשריבן: ↑דינסטאג מאי 30, 2023 2:55 pmובאותו ענין לגבי די השלכות וואס אזא סארט מהלך קען האבן לגבי מאראל בכלליות, א מאראלישע אנטי-ריעליזם, קען מען פרעגן אין אַן עקסטרעמען פאל, אז טאמער וואלט הסכמת הכלל צוגעקומען אז רציחה איז מותר בזמן מה (וכעין אין די די פּוּרדזש פילם פרענטשייז), איז דאס דאן דען מותר?! מ׳קען טאקע בייסן דעם בּולעט אין זאגן אז ״יא״, מיינענדיג אז עס איז למעשה, לאחר הכל, דאך פון די מוסכמות ומפורסמות - נישט מער (ועיין כאן). אדער קען מען זאגן נאך טיפער אז עס איז טאקע קיינמאל נישט במציאות אז דאס זאל מוסכם ווערן ביי רוב מענטשהייט; ביי די שוואכע זיכער נישט (וידוע וואס ניטשע האט געזאגט לגבי מאראליטעט בכלליות, וואס איז דאך חנינה וחמלה וכו׳, אז דאס איז בעצם די ״קנעכט מאראליטעט״ פון די שוואכע, און דורך א מרידה נגד די ״האַרן מאראליטעט״ פון די שטארקע, וואס איז מאכט/power וכו׳, האבן זיי געמאכט די שטארקע גלייבן אז דאס איז אומריכטיג זיי צו מאכן שפירן שולדיג).
ואולי קען מען זאגן אז דאס איז די לימוד על דרך משל במעשה המבול, אז טאמער ווערט מלאה הארץ חמס, קען די וועלט, פשוט בדרך הטבע, נישט האבן קיין קיום מיט׳ן נאר האבן די געזעץ פונעם דזשאָנגעל. והגם אז דין המבול איז דאך בהדיא א דירעקטע עונש ובדרך נס, איז אבער דער אברבנאל מפרש דער נרבוני במו״נ ח״א פי״א אז ער האט אפגעלערענט אז דער רמב״ם האט געהאלטן אז די מבול האט נישט פאסירט בפועל און עס איז א משל כנ״ל ע״ש. (ועיין להלן בח״א פכ״ט וע״ש בשם טוב ובאפודי. ועיין ג״כ להלן בח״ג פ״נ.)
(ואגב, בענין המבול וטעאלאגיע ונבואה, עיין במש״כ כאן לגבי די Noah פילם.)
ואגב איז אינטרעסאנט אז די גמרא דארט בסנהדרין קט: זאגט לגבי די אנשי סדום אז דמחי ליה לאיתתא דחבריה ומפלא ליה, אמרי ליה יהבה ניהליה דניעברה ניהליך ע״ש. זעהט מען אז זיי האבן געהאט א (פארדרייטן) מהלך אין יוסטיץ, מיט׳ן האלטן אז טאמער האט איינער צוגענומען פון יענעם אַן עיבור, דארף ער דערנאך זיכער מאכן אז זי ווערט נאכאמאל מעוברת, כדי אז יענער זאל האבן א קינד לשמשו. אין אנדערע ווערטער, לפי זייער פארשטאנד איז דער מזיק מחוייב, ומטעם יושר וגערעכטיקייט, לפצות את חבירו מיט׳ן ערגענצן אַן עיבור באשתו של ניזק פאר׳ן שאדן וואס ער האט אים געטוהן מיט׳ן הפלה. אבער זיי האבן נישט באטראכט דאס אז דאס קינד גייט יעצט נישט זיין באמת דעם טאטנ׳ס/ניזק׳ס כמעיקרא אלס א חסרון ביושר ומאראל (און זעהט אויס אז עס האט נישט געבאדערט דעם טאטן/ניזק אז ער גייט אויפציהען א קינד וואס איז נישט זיינס דזשענעטיקעלי). (אגב, עס דערמאנט אביסל פון א פּלאַט פּוֺינט אינעם Don’t Breath פילם.)
עכ״פ דאס געבט א סמך לזה אז מאראלן בעריות זענען טאקע למעשה תלוי בהסכמה. (ועיין בתגובותי באשכול זו.) הגם די גמרא גופא זעהט אויס אז עס וויל דאס יא שטעלן אבּיעקטיוולי אויף divine fiat, און אז זייער עובר זיין דערויף האט טאקע גורם געווען להפיכתם. אבער אויף דעם קען מען זאגן אז דאס גייט צוזאמען מיט דעם אז זיי האבן עובר געווען אויף די הסכמה שגדרו אומות העולם על עצמם אחר המבול נגד עריות (ב״ר ע יב), ולכאורה גם המה בכלל. און די שאלה ווערט טאקע צי זיי במקומם האבן געקענט עוקר זיין די הסכמה?
אבער ווי דער רמב״ן בריש פ׳ וירא לערענט אפ דעם רמב״ם במו״נ ח״ב פמ״ב, קען משמע זיין אז דער רמב״ם האט געהאלטן אז מעשה והפיכת סדום איז אויך נאר במראה הנבואה של אברהם ע״ש (ועיין להלן בח״ג פ״נ). און די משל ולימוד דערין איז ענליך צו די געדאנק ביים דור המבול, אז א געזעלשאפט קען זיך פשוט נישט האלטן אזוי. וממילא בלייבט דאס נאך אלס אזוי אז עס איז פשוט מן הנמנע אז די הסכמות זאלן בטל ווערן, ווייל אויב יא וועט די ציוויליזאציע פשוט אונטערגיין. מיינענדיג, די משל איז אויפ׳ן געדאנק פונעם פסוק (משלי יג כא) חַטָּאִים תְּרַדֵּף רָעָה, על הכלל כולו, און ווי דער אבן עזרא איז דאס דארט מפרש:
ועיין ג״כ במלבי״ם שם. והיינו, ווי אויסגעשמועסט אין מיין ארטיקל על שכר ועונש במשנתם של הרמב״ם והרלב״ג, איז די רעה ועונש הבאה מחמת חטא נאטורליך און א פשוט׳ע פּראַבּעבּעליסטישע פועל יוצא פון לעבן איראציאנאל און מיט שלעכטקייט; עס איז נישט ״דירעקט״ מאת ה׳ כאילו ער איז אַן אגענט וואס ״טוהט״ דאס און ״שטראפט״ בנקמה.פועל יוצא, כלומר הרעה שיעשו החטאים היא מסבבת שירדפו אחריהם.
***
דר. עֶלי ענדערסאן לערענט אפ דר. עליסאן גאפּניק אז תינוקות שפירן טאקע (אפילו לאחר לידתן) ווי אויף א כסדר'דיגע סייקעדעליק טריפּ, מכח דעם אז די ענטראפּי פון זייערע ניוראסטעיטס אין זייער מח איז העכער ווי ביי ערוואקסענע.מי אני האט געשריבן: ↑זונטאג יולי 09, 2023 12:44 pmאיך האב אויך געפיהלט אז ווען א מענטש איז במעי אמו ווערט ער און איז ער פארשוועמט אין און מיט האָרמאָנען וכו׳ וואס געבן אים די אָלטימעט רואיגע תענוג אשר אי אפשר להשיגו כלל אח״כ און וואס ער ניטאמאל געדענקט. ער האט דורכאויס זיין לעבן גאר שנעלע פלעשׁעס און גלימפּסעס דערפון אין די פיִטעל פּאזיציע ארומגענומען מיט א סארט וועלוועטי געפיהל (בלשון מושאל כמובן) און ער בענקט זיך צוריק דערצו. (ועכ״כ אז דאס קען זיין א פרוידיען סאָבּקאַנשעס חלק פון וואס אונטערליגט תאוות התשמיש צוריק אריינצוגיין במעי אשה ואמו; עכ״פ פון א זכר׳ס פּערספּעקטיוו.) און די געפיהל האבן חז״ל פרובירט צו קעפּטשורן אין ווערטער בנדה ל: עפ״י הפסוקים באיוב פון די תענוג א מענטש האט במעי אמו און וואו ער פארגעסט דאס אלעס אחרי שיצא לאויר העולם. און די שאלה איז צי ס׳לוינט זיך צו געבוירן א מענטש (וואס פאסירט טאקע ע״י תשמיש דורך די סאָבּקאַנשעס לאָנגינג פונעם זכר צוריק אריינצוגיין במעי אשה כנ״ל) לחיי העולם שיש בו בהכרח צער ועגמת נפש פאר די 9 חדשים פון אבנארמאלע בּליס ותענוג וואס ער האט במעי אמו, דְּלָא אֶפְשַׁר לְמִפְרַט בִּשִׂפְוָתָא, און וואס ער ניטאמאל געדענקט נאכדעם.
זי ברענגט אויך ארויס אז די הזיות ווען מ׳איז דערויף גייען זיך טאקע ווענדן אינעם מענטש׳נס קולטור און רעיונות קדומות וואס ער האט שוין פון פריער.
וע״ע כאן.
עס איז אויך מערקווידיג צו באטאנען אז בימי היוונים פלעגט פאר א לאנגע תקופה פארקומען יעדעס יאר א סודות׳דיגע צאמקום וואס פלעגט גערופן ווערן די יוּסיליען מיסטעריעס. וואס איז דארט אויסגעשמועסט געווארן וכו׳ איז בעצם געבליבן בסוד. צו די צאמקום פלעגן אויך קומען אסאך פילאזאפן, וביניהם סקראט ואריסטו ועוד. דארט פלעגט מען טרינקען א געטראנק גערופן קייעקאַן. עס איז דא דערביי די ענטעאָדזשעניק היפאטעזיע, וועלכע לויטעט אז אין די קייעקאַן געטראנק, איז געווען אריינגעמישט סייקעדעליק מיני מאָשרומס ווי ערגאַט, און פון דעם זענען געקומען די גילויים צו און פון די פילוסופי היוונים. וידוע וואס דער רמב״ם האט געשריבן לר׳ שמואל אבן תיבון אודות אריסטו:
און עס איז יתכן אז אריסטו האט ביי די יוּסיליען מיסטעריעס מסיבות גענומען סייקעדעליקס און געקומען ל(כמעט )ענין נבואה.דעת אריסטו, היא תכלית דעת האדם, מלבד מי שנשפע עליהם השפע האלוקי עד שישיגו אל מעלת הנבואה אשר אין מעלה למעלה ממנה.
דר. מאַרטי ראטה טענה׳ט סתם אזוי אז א גרויס חלק פון חכמה און קריעיטיוויטי איז ארויסגעקומען נאכ׳ן זיין שיכור ביין. וידוע די גמרא ביומא עו: ובסנהדרין ע.
עס ווענדט זיך טאקע פאר וועמען. און די גמרא דארט בסנהדרין איז מאשים שלמה המלך החכם פאר׳ן טרינקען יין ע״ש.(ועיין ג״כ בעירובין סה.) וידוע אז דער רמב״ם במו״נ ח״ג פ״ח איז מאשים דער וואס איז שותה יין און שאדט פאר זיין נפש המשכלת, מער ווי דער וואס גייט ערום בשוק וואס איז נאר א פראבלעם מחמת הסכמת בני אדם ע״ש.רב כהנא רמי כתיב תירש וקרינן תירוש זכה נעשה ראש לא זכה נעשה רש (והיינו דרבא דרבא) רמי כתיב ישמח וקרינן ישמח, זכה משמחו לא זכה משממו, והיינו דאמר רבא חמרא וריחני (עשבים?) פקחין
- זונטאג סעפטעמבער 24, 2023 4:23 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
יא יא. ווי איך האב געשריבן בריש האשכול:
און ווי צוגעברענגט אפאר מאל אינעם אשכול, איז להרמב״ם, במו״נ ח״א פנ״ט, די מעסטונג טאקע פון ווער עס קומט צו צו א גרעסערע השגה באלקות, דער וואס קען און פארשטייט אלס מער שולל צו זיין פונעם מושג פון ״ג-ט״ (און פארוואס). אט דאס איז וואס ריכטיגע השגה בהאלו-ק מיינט אליביה ע״ש. (און ווי צוגעברענגט, דינגט זיך דער אור ה׳ דערויף.)
***
ולגבי די געדאנק אז להרמב"ם איז הגשמה ערגער ווי ע"ז, און די געדאנק פון דר. דוד בּיאלע און יצחק דויטשער אז כפירה ליגט בתוך מסורת היהדות, שרייבן דר. משה הלברטל און דר. אבישי מרגלית איבער ווי אזוי די קאנסעפּשאן פון "עבודה זרה" האט זיך געטוישט במשך הדורות:
עס איז אויך אינטרעסאנט ווי זיי ברענגען צו אז מעיקרא איז חטא ע"ז באטראכט געווארן, נישט אזוי ווייט ווי א פראבלעם במושכלות אין האבן א פאלשע גלויבונג, ווי איידער ווי מער פון די מוסכמות כעין אַן אשת איש וואס איז מזנה תחת בעלה. (הגם, תנ"ך ברענגט יא צו אז זיי זענען אויך שקר וכדומה, ווי בתהלים מזמור קטו.)
והיינו, ווייל דער רמב״ם האלט אז אט דאס, וואס דאס איז מעטאפיזיקס שהיא מעשה מרכבה (הל׳ יסודי התורה פ״ב הי״א; ״חכמת אלהיות״ מיינט מעטאפיזיקס), איז די העכסטע סארט חכמה, און אין וואס דער מענטש, באשר הוא ״מענטש״ ונפש משכלת, דארף ענדגילטיג צו ליגן אין. (ועיין ג״כ בספר המבקש לר׳ שם טוב אבן פלקירה.) בשעת השגת ״דרכי/פעולות ה׳״ (בלשון מושאל, אלס׳ן שלילה הנ״ל), איז פארשטיין די סייענס פון ווי אזוי די נאטורליכע וועלט ארבעט, וואס דאס איז (אליביה) ״מעשה בראשית״ (הל׳ יסודי התורה פ״ד ה״י; און ווי איך האב טאקע צוגעברענגט, האלט דר. מנחם קעלנער אז דער רמב״ם וואלט כהיום מציע געווען אז מ׳זאל שטודירן פיזיקס אנשטאטס היינטיגע פילאזאפיע).מי אני האט געשריבן:דער רמב"ם האט בסתם געהאלטן, פשוט פון א פילאזאפישן פּערספּעקטיוו ומעלת האדם והראציאנאל/נפש משכלת שלו, אז מ'דארף ליגן אין אט די שכליות'דיגע קושיות ושאלות אלס א מטרה פאר זיך.
און ווי צוגעברענגט אפאר מאל אינעם אשכול, איז להרמב״ם, במו״נ ח״א פנ״ט, די מעסטונג טאקע פון ווער עס קומט צו צו א גרעסערע השגה באלקות, דער וואס קען און פארשטייט אלס מער שולל צו זיין פונעם מושג פון ״ג-ט״ (און פארוואס). אט דאס איז וואס ריכטיגע השגה בהאלו-ק מיינט אליביה ע״ש. (און ווי צוגעברענגט, דינגט זיך דער אור ה׳ דערויף.)
***
ולגבי די געדאנק אז להרמב"ם איז הגשמה ערגער ווי ע"ז, און די געדאנק פון דר. דוד בּיאלע און יצחק דויטשער אז כפירה ליגט בתוך מסורת היהדות, שרייבן דר. משה הלברטל און דר. אבישי מרגלית איבער ווי אזוי די קאנסעפּשאן פון "עבודה זרה" האט זיך געטוישט במשך הדורות:
The central effort of philosophical religion is the attempt to attain a proper metaphysical conception of God. This conception not only is a necessary condition for the worship of God but also constitutes the high point of religious life. Philosophical religion, which attempts to purify the divinity from anthropomorphism, considers the crux of the problem of idolatry to be the problem of error. Idolatry is perceived first and foremost as an improper conception of God in the mind of the worshiper, thereby internalizing the sin. The fight against idolatry is no longer against those who worship at the Temple of Baal, but instead against those who imagine God as Baal within the synagogue. The criticism of idolatry is transformed into the criticism of folk religion, and the fight against idolatry into a struggle against imagination, superstition, and the masses' projection of their own world onto that of God. This opens the door to the diversion of the criticisms of idolatry against the monotheistic religions themselves, as was done by the Enlightenment and the nineteenth-century critics of religion. The intra-religious criticism is now projected against religion in general: what the elite religion has done to the folk religion now revenges itself against the elite religion itself. The entire project of religion is now placed under suspicion of being idolatry, or false worship, since if there can be a kind of worship that is false then there can be no guarantee that there is a kind of worship that is not false
- זונטאג סעפטעמבער 24, 2023 12:31 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
הרב דר. שמואל לעבענס איז מגדיר דאס געדאנק פון זיין א "פּערזאן", ועפ"י הרב דר. אברהם יהושע העשיל:
ער איז נאכדעם מבאר דעם געדאנק אז לפי הרמב"ם איז מאראל נישט גענצליך קאגניטיוויסט און זענען לאחרי הכל נאר פון די מוסכמות, ולכן פעהלט אין דעם די געדאנק פון "פּעטאס" בנוגע "ג-ט".
ער איז מסכם שיטת הרמב"ם בזה בכלל כלפי "ג-ט":
הרב דר. לעבּענס אליין וויל מאכן א פשרה אין דעם אז "ג-ט" איז סיי א "פּערזאן/כאראקטער" און סיי למעלה מזה, דורך דעם געדאנק בתורת החסידות פון צימצום עפ"י קבלת האריז"ל. והיינו, וואו אלעס איז באמת נאר כביכול אַן איידיע און "מעשה/סיפור" בתוך די "שכל" פון ג-ט. און אין דעם "איידיע" איז "ג-ט" טאקע ובאמת א (סארט) "פּערזאן/כאראקטער" כביכול מיט "פּעטאס", הגם באמת באמת, אינדרויסן פון דעם, איז עס ווייט ווייט נישט אזוי כלל וכלל. ווי ער שרייבט:
א קנייטש אין דעם מלמעלה למטה/מלמטה למעלה חילוק בתורת חב"ד.
God’s omnipotence entails that He cannot create objects beyond His mind. And thus, either (a) God relinquishes or contracts His omnipotence, to make room for creation; or (b) the creation doesn’t take place outside God’s mind
Option (a) requires God to give up, even if only for the duration of the existence of the universe, His omnipotence. But we’ve already discussed the troubles that emerge for voluntarily suspended perfect omnipotence, being as that is against the very nature of God and is thus a logical impossibility outside the realm of "doing"
Alternatively, many Kabbalists, especially within the Hassidic movement, endorse (b). A perfect God is self-sufficient. He doesn’t want to create a world outside Himself, since He has no wants, and no such world could exist. But He can tell Himself a story in which He imagines His creating a world. The desire to do so is self-contained within His self-sufficient being. He simply wants to express Himself. In fact, it’s not really a desire at all, it’s merely His nature to express Himself. This He does in His timeless eternity
God didn’t contract His omnipotence to create a world outside His mind. That’s not possible. Instead, He timelessly creates a world that appears to be outside His mind, but which, in actual fact, has been in His mind all along. This is, what I term, Hassidic Idealism
If God imagines Himself as a character in the story that He imagines, and if, in the story, He is the creator of all that exists outside His mind, then, in the story, it must be true that He contracted his omnipotence. But of course, this is just a story. God in actual fact is immutable. He never changes. He never contracts. He just imagines that He does, and thereby creates an imaginary world. What’s true for us, on the whole, is simply what’s true in the story that God imagines. What’s true for God, by contrast, is what’s true outside the story. Within the story, it’s true to say that tzimtzum occurred; our physical world exists, created ex nihilo. From God’s perspective, by contrast, tzimtzum is just a story. Our world is just an idea
When the Bible describes God’s omnipotence, it’s talking about God qua author, outside the story. When Maimonides or Crescas describe a totally impassible God, they too describe God outside the story. But when Maimonides says that God merely manifests as having emotions, he fails to recognize that if that’s how God manifests, then that’s how He really truly is, qua character in His story
Religious experiences of a second-personal nature may well be experiences of God qua character in His own story. These are encounters, within the story of the world, and as real as the world itself, between two persons in that world. Religious experiences of an impersonal nature, by contrast, may give a person a glimpse of God beyond the story
In our world – on this side of tzimtzum – God is a person who engages in covenantal relations. He shares His pathos with prophets and grants us libertarian freedom. This is true even if there exists a perspective, beyond our ken – on the other side of the contraction – in which it’s true to say that we’re not free at all, but merely characters in a Heavenly tale
God within the story is a person of tremendous power, who lovingly creates lesser people, like us, with whom to commune. Beyond the story of our world, God is – if we follow Crescas – a non-personal mind, and – if we follow Maimonides – He isn’t even that
- זונטאג יוני 11, 2023 12:46 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
יא יא. אט דאס איז דאך מיין טענה מיט וואס איך האב אָנגעהויבן די אשכול: אז אויב מ׳טראכט אריין איז דאך אויף די שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״ נישט געהעריג שייך קיין פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע אנטווארט (להרמב״ם).חדשים האט געשריבן:איך פארשטיי נישט וואס איז געווען די הוא אמינא פון די מקשן. פארוואס האט ער געהאלטן אז דאס גייט אריין בגדר אפיקורס. ער אליינס קען דאך אויך נישט מסביר זיין גאט, ער האלט דאך לא ישיגוהו משיגי הגוף. וואס האט ער געמיינט ווען ער האט געפרעגט ”גליייבסט אין גאט”? וואספארא גאט האט ער געהאט אין מיינד? איז נישט זיין אפטייטש אין גאט אליינס כפירה?
ולכן קען מען טאקע אויך זאגן אז די געדאנק פון ״מין״ וכו׳ איז פאר אזא איינער וואס האלט ביי א פריערדיגע מדריגה בזה, און האלט אז עס איז יא שייך א נעגאטיווע אנטווארט און ענטפערט דערויף אין די נעגאטיוו.
וואס קען טאקע זיין שווער לפי״ז איז אז פארוואס איז דעמאלטס א פּאזיטיווע ענטפער נישט קיין פראבלעם פון כפירה וכו׳ לפוסלו, ובפרט אז במו״נ ח״א פל״ו קען מען זעהן אז דער רמב״ם האלט אז אַנטראָפּאָמאָרפיזמס לגבי די מושג פון ג-ט זענען ערגער ווי ע״ז ע״ש? ואולי אז דאס איז נאר וואו מ׳געבט א gross הגשמה צום קאנצעפּט פון ג-ט. משא״כ מיט׳ן סתם ענטפערן אויפ׳ן שאלה פון מציאותו אין די פּאזיטיוו, הגם דאס איז אויך אומריכטיג ועיין במו״נ להלן שם ח״א פנ״ז, שרייבט ער דאך דארט אז דאס איז ״עמוק״ ע״ש, וממילא קען מען דאס נישט פארלאנגען פון יעדן איינעם דא״כ לא שביק חיי. אבער אזא סארט אומריכטיגע פארנעפעלטע פּאזיטיווע ענטפער אויף די שאלה איז דאך בעסער ווי א נעגאטיווע ענטפער, וויבאלד דאס וועט (לדעתו) גרינגער צוברענגען צוצוקומען צו א העכערע הכרה אז אויף די שאלה איז בכלל נישט שייך קיין ענטפער פון פּאזיטיוו אדער נעגאטיוו בכלל.
די ״אויך בצנעה״, לפי די מהלך פון סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם, איז צו זאגן אז ער איז באמת און טאקע מציית לשמירת התורה און סאָבּמיט לחוקיה אינגאנצן. והיינו, אז איינמאל די ״ריכטיגקייט״ ״אמת״ וכו׳ וכו׳ דערפון ווערט אוועקגעשטעלט מחמת סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם וכנ״ל, דאן השתא דאתית להכי אז דאס איז ״עכט״ און ״ריכטיג״ וכו׳ מחמת זה, איז ער מציית דערצו בכל אופן. עס איז נישט נוגע צו אנדערע ״זעהן״ אים צו נישט. די ״אנדערע״ און געמיינזאמע עסאָמפּשענס איז לגבי וואס זענען למעשה די געמיינזאמע עסאָמפּשענס; נישט לגבי צי יעצט ממש זאגט מען אים דאס צו טוהן צי מ׳זעהט אים דאס טוהן. אין אנדערע ווערטער, די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען אז דאס איז ״ריכטיג״ און מ׳דארף דאס טוהן בצנעה אויך, מאכט דאך דאס פונקט אזוי ״אמת״ און ״ריכטיג״ בצנעה אויך לפי מהלך זו. די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען דערפון ווערט נישט אויס מחמת ווייל קיינער זעהט נישט. דאס איז כעין ווי מ׳האט דאס צוגעגליכן צו מאראליטעט, אשר יש מקום לומר אז זיי זענען א סאָשׁעל קאַנסטראָקשען, אבער דאס מיינט נישט אז מ׳האט נישט לציית לה גם בצנעה, וואס דארט גייט אָן די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען פונקט אזוי. דאס וואס נעמט דאס אוועק איז נאר ווען די עסאָמפּשען והסכמה דערין פונעם ציבור גייט אוועק; די ציבור האלט שוין אז נישט. די עסאָמפּשען והסכמה איז דאך למעשה נאך אלס דא אפילו ווען דער יחיד איז פונקט יעצט אליין און נישט ארומגענומען מיט אנדערע פון דעם ציבור המסכים (ער איז נאך אלס אינעם געזעלשאפט, נאר נישט ארומגענומען יעצט מיט ממש מענטשן דערפון).חדשים האט געשריבן:איך זעה אז דו דרוקסט די ”אויך בצנעא,” אויב גייט עס נאר צו אלץ סאשעל קאנסטראקט, איז דאך דאס נישט שייך בצנעא. עס איז אפשר דא א סאשעל קאנסטראקט צו זאגן אז מען דארף מקיים זיין מצוות בצנעא, אבער למעשה צו טון בצנעא, איז דאך יעדער א יחיד. וויאזוי שטעלט זיך עס צאם אלץ סאשעל קאנסטראקט?
ואגב, אז מ׳זאגט אז אויף די שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״, שהיא ״איז דא א ג-ט?״, איז נישט שייך קיין פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע ענטפער, באדייט דאס אז אויף די שאלה איז נישט חל קיין תירוץ של ״אמת או שקר״. וא״כ איז דאך דאס טאקע א שאלה וואס איז נישט געהעריג אין די גדר פון מושכלות, נאר אין די גדר פון ״מוסכמות״, והיינו מער סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם, וואס אויף דעם איז מער חל ״טוב או רע/ריכטיג אדער אומריכטיג״. מיינענדיג, אז ווי געזאגט איז דאך די געדאנק פון לעבן ״עז איף״ ס׳דא א (מער קרוּד) געדאנק פון ״ג-ט״, דהיינו קיום התורה במעשה, וואס אויף טענות מעשיות, וואס מ׳האט צו טוהן, איז חל ״טוב או רע/ריכטיג אדער אומריכטיג״ וכבהמפורסמות/מוסכמות.
***
ר' יוסף אבן כספי שרייבט אבער אין זיין פירוש על משלי (י לב):
ולגבי הגדרת "חכם" שרייבט ער (להלן ריש פי"א):דע, כי האמת לא יתואר בו הדבר מצד האומרים, וגם כן בהפכו, ואולם גדר האמת שהוא אשר ימצא בשכל, לפי מה שהוא עליו חוץ מן השכל, וגדר הכוזב מתנגד לזה, ולכן לא יחזק האמת בהודות כל העולם עליו, ולא יחליש בחלוק כל העולם עליו
***וכבר גדר החכם הצניעות שהוא הענוה והחכמה.
אז כ׳האב צוגעשטעלט דעם געדאנק פון נבואה צו סייקעדעליקס, איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז זיי האבן געצייגט איבער א שטארקע קשר בנוגע מוזיק ווען ״מ׳טריפּט״ אויף סייקעדעליקס (לגבי טעראפּי). און ביי נבואה טרעפט מען ביי אלישע הנביא (מלכים ב ג טו) ועתה קחו לי מנגן והיה כנגן המנגן ותהי עליו יד ה׳.
***
אגב איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן ווי דר. אליעזר בן-רפאל שרייבט בנוגע זהות יהודי:
unlike in the past, the question “Who am I fundamentally?”, that is, in the essentialist sense, is now less significant than the question “What do I do?” in the constructionist sense
- מאנטאג יוני 05, 2023 12:52 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
א חכם האט מיר געפרעגט אז ווי ווייט גייט די סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם אין די ענינים? גייט מען אויך זאגן אז אין וואס, לדוגמא, די מאָרמאָנס גלייבן איז נישט שטותים, ווייל אין זייער געזעלשאפט איז דאס די הסכמת הכלל?
די געדאנק דערפון איז אז ״איה״נ״. ווי דר. דוד עלדער-וואַס שרייבט איז דאס בעצם א פּאָסטמאַדערניסט מהלך, וואס גייט מיט א מער לויזערע קאנצעפּט פונעם געדאנק פון ״אמת״, און האט טאקע קלאנגען פון די מהלך פון (פּראָטאַגאָראס׳ס) רעלעטאוויזם. ער אליין איז טאקע אינעם בוך עוסק באריכות וויאזוי סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם קען גיין אין איינקלאנג און צוזאמען מיט א מער אבּסאלוטע ריעליסט מהלך.
און נאך טיפער, דאס איז הכל מודים אז עס איז דא א רעאליטעט וואו די מאָרמאָנס האלטן אזוי; דאס איז אַן עמפּירישע פאקט לכל הדיעות. וואס דאס זאגט פשוט איז אז פאר זיי בתוכם ווערט דאס, אין זייער געזעלשאפט וואס זיי אלע נעמען דאס אָן אין זייער שפראך און רעדן צווישן זיך, א מציאות ממש.
ואפשר לומר עוד בזה אז עס איז יתכן צו מאכן א שטיקל חילוק צווישן מושכלות און מפורסמות/״מוסכמות״. והיינו, ווי דער רמב״ם איז מגדיר במו״נ ח״א פ״ב, איז דא א חילוק צווישן ״מושכלות״, והיינו די סארט מדע פון פאקטן וכדומה אויף וואס ס׳איז חל די הגדרה פון ״אמת או שקר״, און ״מפורסמות״ וואס זענען בהסכמת בני אדם, והיינו די סארט מדע און פאקטן וכדומה אויף וואס ס׳איז חל די הגדרה פון ״טוב או רע/נאה או מגונה״ ע״ש. די שאלה איז וואו פונקטליך איז די אפטייל צווישן די צוויי?
מ׳קען דאס פארשטיין מיט אזא סארט משל: לו יצוייר אז יעדער איינער בעולם מאכט אפ מאיזה סיבה אז 1+1=3, ווערט דאס דעמאלטס מחמת סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם די מציאות ממש? דאס אז 1+1=2 און 1+1≠3 איז דאך בוודאי פון די מושכלות. און פשוט אלס סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם ווערט דאס יעצט אויס ״אמת״ און די מציאות?! אתמהה. דא איז אבער וואו די באקאנטע מימרא פון פרידריך ניטשע קען אריינקומען, ״עס זענען נישטא קיינע פאקטן, נאר פירושים פון פאקטן.״ והיינו, אינעם, בפרט אלגעמיינער, ״לעבנסוועלט״ פונעם מענטש, ומהאדם אל קצתו, זענען די אמת פון די ריינע מושכלות נישט נוגע - עס איז נאר די אָנגענומענע פראקטישע ״פירוש״ בהחיים ובהחברותא וואס די פאקט או מושכל האט וואס איז נוגע. ולכן, ממבט המושכל עצמה טוישט זיך טאקע נישט די ״אמת״ פון 1+1=2 על אף אז די סאָשעל קאַנסטראָקשען דא זאגט אז עס 1+1=3. אבער, אינעם אלגעמיינעם פראקטישן לעבנסוועלט וואו יעדער האט אָנגענומען אז 1+1=3 איז דאס טאקע די מציאות בחיי יום יומי שלו. (צי ס׳וועט זיך אויסארבעטן פאר א געזעלשאפט וואס נעמט אָן אזוי, איז אַן עקסטער שאלה…)
אין אנדערע ווערטער, קען מען דאס באטראכטן ווי וואו מושכלות זענען אינעם שפראך און אלגעמיינעם לעבנסוועלט פונעם חיי החברותא, איז דא א פגישה און די בּאַוּנדעריס ווערן למעשה פארוואסערט צווישן מושכל ומפורסם/מוסכם.
ולכאורה קען מען דאס נוצן צאמצושטעלן דאס געדאנק פונעם אָננעמען א מער ראציאנאלישער רמב״ם׳יסטישע צוגאנג צו אמונות יהדות אין אלגעמיין און פונדעסטוועגן אָנהאלטן, אויף אַן ״אמת״, א ״רעבשייעבערעבמשה״ אידישקייט. והיינו, ער קען אָננעמען במושכל (מער-ווייניגער) גישת הרמב״ם אז דאס אלעס איז איין שטיק שטות און סוּפּערסטישאן. אבער אין דאס לעבנסוועלט פון זיין געזעלשאפט, וואס נעמט דאס אלעס אָן און געבט דאס אַן ״אמת״ וממשות ממש, קען ער ב״אמת״ ובאמת זינגען (ולכאורה אפילו ווען ער איז אליינס) מיט א דביקות און טרערן ״ר׳ ישעיה בן רבי משה, ר׳ ישעיה בן רבי משה, פועל פאר כלל ישראל״, ווייל עס איז טאקע יא אמת ממש אין זיין לעבנסוועלט ועפ״י הנ״ל.
און ווי א חבר האט מיר געזאגט אז ער איז געזעצן ביי א ג׳ אייר יארצייט סעודה און איינער האט דארט געפרעגט, ״דו האלטסט אז ר׳ ישעיה איז דא?״ האט אים יענער גע׳ענטפערט, ״דא זיצן הונדערטער אידן אזוי אויף דעם. איז ער דען נישטא?״ ולפי הנ״ל (אפגעזעהן צי יענער האט דאס געמיינט צי נישט) אעז די כוונה נאך טיפער: אט די הסכמה פון די הונדערטער אידן, ״מאכט״ דאס טאקע די מציאות פשוטו כמשמעו (אָן אריינברענגען ״העכערע ענינים״ אדער מיסטיסיזם). ודון מינה ואוקי אשארא.
ואיה״נ אז דאס רירט אָן אויפ׳ן געדאנק פונעם הגדרה פון ״אמת״ עפ״י די פּראגמאטישע טעאריע פון אמת, וואס ווי וויליאם דזשעימס האט דאס מגדיר געווען איז ״אמת״ דאס וואס קומט ארויס און איז קאנפירמד פון די נוצליכקייט פאר׳ן מענטש לבסוף פון די פּראפּאזישאנס וואס מ׳האט מעיקרא אָנגענומען, פונקט אזוי ווי ״ריכטיג״ אין דעם ביחס צו התנהגותו של אדם און וואס מ׳גייט לבסוף שאצן און דזשאָדזשן מעשיו. (א חילוק והשוואה אין דעם צווישן ״מושכלות״, שעליהם חל ״אמת״ כנ״ל, און ״מפורסמות״, שעליהם חל ״נאה וטוב״.)
אין אנדערע ווערטער, ער קען ליגן אין די סארט קולטוראלישע "אמת" מכח דעם סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם דערפון. אבער, ווי געזאגט בריש האשכול, איז אבער טעארעטיש זאל ער אלס ליגן להבין המושכלות כמו שהם מכח אמת אלס מושכל, ווייל להרמב"ם ואריסטו איז דאס די מעלה פונעם אדם שיש לו נפש משכלת.
ובכלל, אין זייער רעצענזיע אויף דר. עלדער-וואַס׳ס בוך, געבן זיי טאקע פאר סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם א מער כעין בּיהעיוויאריסט הסבר, וכעין וואס איך האב געשריבן אויבן לגבי דאס צוגאנג צו א רעליגיעזע לעבן:
און אז מ׳האט דערמאנט די השלכות פון סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם לגבי מאראלישע ריעליזם, טענה׳ט דארט הרב דר. אברהם לגבי גישת הרמב״ם בזה:
ועיין בביאור מלות הגיון להרמב״ם(?) (שער ח) וואו ער שרייבט אז ״כי חסד המטיב ביותר נכבד נאה ומקובל״ איז פון די מפורסמות. ועיין ברמבמ״ן שם אז די געדאנק דערפון איז אז המפורסם אינו צריך ראיה און עס איז אינעיט אינעם מענטש אזוי צו פארשטיין (און דאס דערמאנט פון סקראט׳ס שיטה פון אַנאַמנעסיס לגבי המושכלות).
***
דא ברענגט דר. נעמי סיידמאן, אליינס אַן OTD, ארויס אז אין אסאך פעלער זענען דאס וואס שטופן אינטעלעקטשואלע מאטיוון פאר׳ן ווערן OTD, מכח דעם ווייל מ׳שטעלט מעיקרא צו שטארק צאם אמונה וקיום המצות. זי ברענגט דארט אויך ארויס די געדאנק פון דר. זלמן נוּפיִלד אז ס׳איז בדרך כלל קיינמאל נישט ריין אינטעלעקטשועל.
***
דר. יגאל בן-נון זאגט דא אין זיין לעקציע איבער היסטוריה היהדות:
די געדאנק דערפון איז אז ״איה״נ״. ווי דר. דוד עלדער-וואַס שרייבט איז דאס בעצם א פּאָסטמאַדערניסט מהלך, וואס גייט מיט א מער לויזערע קאנצעפּט פונעם געדאנק פון ״אמת״, און האט טאקע קלאנגען פון די מהלך פון (פּראָטאַגאָראס׳ס) רעלעטאוויזם. ער אליין איז טאקע אינעם בוך עוסק באריכות וויאזוי סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם קען גיין אין איינקלאנג און צוזאמען מיט א מער אבּסאלוטע ריעליסט מהלך.
און נאך טיפער, דאס איז הכל מודים אז עס איז דא א רעאליטעט וואו די מאָרמאָנס האלטן אזוי; דאס איז אַן עמפּירישע פאקט לכל הדיעות. וואס דאס זאגט פשוט איז אז פאר זיי בתוכם ווערט דאס, אין זייער געזעלשאפט וואס זיי אלע נעמען דאס אָן אין זייער שפראך און רעדן צווישן זיך, א מציאות ממש.
ואפשר לומר עוד בזה אז עס איז יתכן צו מאכן א שטיקל חילוק צווישן מושכלות און מפורסמות/״מוסכמות״. והיינו, ווי דער רמב״ם איז מגדיר במו״נ ח״א פ״ב, איז דא א חילוק צווישן ״מושכלות״, והיינו די סארט מדע פון פאקטן וכדומה אויף וואס ס׳איז חל די הגדרה פון ״אמת או שקר״, און ״מפורסמות״ וואס זענען בהסכמת בני אדם, והיינו די סארט מדע און פאקטן וכדומה אויף וואס ס׳איז חל די הגדרה פון ״טוב או רע/נאה או מגונה״ ע״ש. די שאלה איז וואו פונקטליך איז די אפטייל צווישן די צוויי?
מ׳קען דאס פארשטיין מיט אזא סארט משל: לו יצוייר אז יעדער איינער בעולם מאכט אפ מאיזה סיבה אז 1+1=3, ווערט דאס דעמאלטס מחמת סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם די מציאות ממש? דאס אז 1+1=2 און 1+1≠3 איז דאך בוודאי פון די מושכלות. און פשוט אלס סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם ווערט דאס יעצט אויס ״אמת״ און די מציאות?! אתמהה. דא איז אבער וואו די באקאנטע מימרא פון פרידריך ניטשע קען אריינקומען, ״עס זענען נישטא קיינע פאקטן, נאר פירושים פון פאקטן.״ והיינו, אינעם, בפרט אלגעמיינער, ״לעבנסוועלט״ פונעם מענטש, ומהאדם אל קצתו, זענען די אמת פון די ריינע מושכלות נישט נוגע - עס איז נאר די אָנגענומענע פראקטישע ״פירוש״ בהחיים ובהחברותא וואס די פאקט או מושכל האט וואס איז נוגע. ולכן, ממבט המושכל עצמה טוישט זיך טאקע נישט די ״אמת״ פון 1+1=2 על אף אז די סאָשעל קאַנסטראָקשען דא זאגט אז עס 1+1=3. אבער, אינעם אלגעמיינעם פראקטישן לעבנסוועלט וואו יעדער האט אָנגענומען אז 1+1=3 איז דאס טאקע די מציאות בחיי יום יומי שלו. (צי ס׳וועט זיך אויסארבעטן פאר א געזעלשאפט וואס נעמט אָן אזוי, איז אַן עקסטער שאלה…)
אין אנדערע ווערטער, קען מען דאס באטראכטן ווי וואו מושכלות זענען אינעם שפראך און אלגעמיינעם לעבנסוועלט פונעם חיי החברותא, איז דא א פגישה און די בּאַוּנדעריס ווערן למעשה פארוואסערט צווישן מושכל ומפורסם/מוסכם.
ולכאורה קען מען דאס נוצן צאמצושטעלן דאס געדאנק פונעם אָננעמען א מער ראציאנאלישער רמב״ם׳יסטישע צוגאנג צו אמונות יהדות אין אלגעמיין און פונדעסטוועגן אָנהאלטן, אויף אַן ״אמת״, א ״רעבשייעבערעבמשה״ אידישקייט. והיינו, ער קען אָננעמען במושכל (מער-ווייניגער) גישת הרמב״ם אז דאס אלעס איז איין שטיק שטות און סוּפּערסטישאן. אבער אין דאס לעבנסוועלט פון זיין געזעלשאפט, וואס נעמט דאס אלעס אָן און געבט דאס אַן ״אמת״ וממשות ממש, קען ער ב״אמת״ ובאמת זינגען (ולכאורה אפילו ווען ער איז אליינס) מיט א דביקות און טרערן ״ר׳ ישעיה בן רבי משה, ר׳ ישעיה בן רבי משה, פועל פאר כלל ישראל״, ווייל עס איז טאקע יא אמת ממש אין זיין לעבנסוועלט ועפ״י הנ״ל.
און ווי א חבר האט מיר געזאגט אז ער איז געזעצן ביי א ג׳ אייר יארצייט סעודה און איינער האט דארט געפרעגט, ״דו האלטסט אז ר׳ ישעיה איז דא?״ האט אים יענער גע׳ענטפערט, ״דא זיצן הונדערטער אידן אזוי אויף דעם. איז ער דען נישטא?״ ולפי הנ״ל (אפגעזעהן צי יענער האט דאס געמיינט צי נישט) אעז די כוונה נאך טיפער: אט די הסכמה פון די הונדערטער אידן, ״מאכט״ דאס טאקע די מציאות פשוטו כמשמעו (אָן אריינברענגען ״העכערע ענינים״ אדער מיסטיסיזם). ודון מינה ואוקי אשארא.
ואיה״נ אז דאס רירט אָן אויפ׳ן געדאנק פונעם הגדרה פון ״אמת״ עפ״י די פּראגמאטישע טעאריע פון אמת, וואס ווי וויליאם דזשעימס האט דאס מגדיר געווען איז ״אמת״ דאס וואס קומט ארויס און איז קאנפירמד פון די נוצליכקייט פאר׳ן מענטש לבסוף פון די פּראפּאזישאנס וואס מ׳האט מעיקרא אָנגענומען, פונקט אזוי ווי ״ריכטיג״ אין דעם ביחס צו התנהגותו של אדם און וואס מ׳גייט לבסוף שאצן און דזשאָדזשן מעשיו. (א חילוק והשוואה אין דעם צווישן ״מושכלות״, שעליהם חל ״אמת״ כנ״ל, און ״מפורסמות״, שעליהם חל ״נאה וטוב״.)
אין אנדערע ווערטער, ער קען ליגן אין די סארט קולטוראלישע "אמת" מכח דעם סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם דערפון. אבער, ווי געזאגט בריש האשכול, איז אבער טעארעטיש זאל ער אלס ליגן להבין המושכלות כמו שהם מכח אמת אלס מושכל, ווייל להרמב"ם ואריסטו איז דאס די מעלה פונעם אדם שיש לו נפש משכלת.
ובכלל, אין זייער רעצענזיע אויף דר. עלדער-וואַס׳ס בוך, געבן זיי טאקע פאר סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם א מער כעין בּיהעיוויאריסט הסבר, וכעין וואס איך האב געשריבן אויבן לגבי דאס צוגאנג צו א רעליגיעזע לעבן:
והיינו, אז די רעאליטעט וואס דאס שטעלט אויס פאר׳ן מענטש בתוך די געמיינדע, איז די רעאליטעט וואס איז ביחס צו זיין התנהגות עפ״י די נארמעס פון די געמיינדע וחברותא. וכעין ווי אזוי דר. בּוּרהוּס פרעדעריק סקינער, פון די פאטערן פון בּיהעיוויאריזם, האט מגדיר געווען ״קולטור״ בכלל:Elder-Vass examines the ontology of a range of normatively based phenomena – culture, language, discourse and knowledge – and argues that each of these are constructs of the intentional relations and representations of norm circles. What this means is that how one acts in conformity to a certain norm, and the (positive or negative) feedback that they receive, creates a situation in which individuals assimilate the rules of behaviour into their own practical rationality. They face what Elder-Vass calls a ‘normative environment’ – a mechanism of the norm circle – that gives the norm circle the causal power to increase the tendency of people to conform to the norm
וכמובן אז לגבי וויסן וואס פונקטליך די געמיינדע האלט און גלייבט וכו׳, קען מען זאגן ווי דר. טאמאס קריטשפילד און דר. דערעק ריִד שרייבן:Culture is a collection of the contingencies of reinforcement into which individuals are born and to which they are exposed throughout their lives
אגב, דער ראי״ה שרייבט אין זיין עין איה (ח״א אות נא) אויף ברכות ו.:Debate could be waged over what defines “importance” but for present purposes, we invoke it in the generic sense of Baer et al. (“the interest which society shows in the problems being studied;” p. 92) and assume that, as with pornography, observers will know it when they see it
און ווי הרב דר. מיכאל אברהם איז דאס מסביר:יש דברים ששלשה חשובים רבים לגבייהו, כמו דינים וברכת הזימון וכיו"ב. ויש דברים שעשרה חשובים רבים וממלאים המספר ולא פחות. ונראה שורש ההבדל, דהנה יש שני מינים של הנהגות שצריך האדם ללכת בהם בדרך הטוב והישר שהוא דרך ה׳, שהיא תפארת לעושיה ותפארת לו מן האדם. היינו בדברים שכליים, שענינם אמת ושקר. ובדברים המפורסמים, שענינם טוב ורע, או נאה ומגונה . והנה ההבדל הוא, דאמת ושקר אם שאין ביד האדם לחתוך גדר האמתיות, ע"כ עליו ללכת בכל משפט מסופק אחרי רבים. ע"כ לענין דברים שכליים ומשפטים השלשה הם רבים, שיש בהם כח הכרעה, מפני שאין ב"ד שקול. ולענין דברים המפורסמים, כל עקרם הוא ההסכמה הכללית, לענין זה אין רבים פחות מעשרה, שעשרה הם יסוד הרבים לענין הסכמת הפרסום. והנה בנ"א ההולכים בדרך ישרה, לענין מפורסמות אין ספק שמה שיסכימו שהוא נאה, הוא נאה באמת, ומה שיסכימו שהוא מגונה, הוא מגונה באמת. ע"כ אסור ליחיד לפרוש מן הציבור בשום אופן. אבל ההבדל שבין האמת והשקר, לא ניתן להאמר שהמיעוט לא יכוין לעולם האמת, כ"א אחרי שיוכרע הרוב לצד א' יש חיוב למיעוט שיבטל דעתו. ע"כ לגבי שלשה רק עד דיתבי, ויוכרע הרוב כאחד מהצדדים, אתיא שכינה, והשפעה האלקית מתאמת אז אל ההכרעה. אבל עשרה, קדמה שכינה ואתיא, מאין צורך אל הכרעה נולדת. כי המפורסם לרבים הוא, כן הוא מצד עצמו בענינים המפורסמים, ואין צורך להכרעה לומר שרק אז יוכרע הדבר.
אבער ווי געזאגט קען מען דאס צומאל באטראכטן אז די זעלבע זאך איז אמת ממבט חברותי און שקר ממבט שכלי.בדברים השכליים והמשפטיים יש אמת אובייקטיבית, כזו שלא תלויה בפורום שקובע אותה. הרוב בפורום הוא רק אינדיקציה לכך שזוהי האמת, אבל גם אם הם טועים האמת לא משתנה. הרוב יכול לטעות כמובן. מה שהולכים אחר הרוב בשאלות של אמת ושקר זה רק מפני שהרוב הוא אינדיקציה לכך שזוהי האמת, אבל אינדיקציה לא מוחלטת כמובן. לעומת זאת, בשאלות של הנאה והמגונה, כלומר במפורסמות, שם הרוב קובע ומכונן את האמת ולא רק מהווה אינדיקציה אליה. מה שהרוב אומר הוא הוא האמת, שכן מדובר באמת קונוונציונלית (=מפורסמות). בהקשרים כאלה, הקונוונציה הציבורית היא האמת עצמה.
און אז מ׳האט דערמאנט די השלכות פון סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם לגבי מאראלישע ריעליזם, טענה׳ט דארט הרב דר. אברהם לגבי גישת הרמב״ם בזה:
ער וויל טענה׳ן בעד מאראלישע ריעליזם און מחלק זיין אז ביי מאראליטעט איז בעצם טאקע יא חל דערויף ״אמת ושקר״ כהמושכלות. נאר אנדערש ווי שאר המושכלות וואס זענען ניתן להבחין ע״י עיני השכל של היחיד, פעהלט אויס ביי מאראליטעט להבחינם ע״י עיני השכל החברותי והכוללת של הציבור בה הוא חי.לכאורה נראה שהוא מסווג את הטענות המוסריות והערכיות (טוב ורע) תחת מפורסמות. ומכאן שלדעתו אלו אינן טענות עובדה שניתן לשפוט אותן במונחי אמת ושקר, אלא קונוונציות שנשפטות במונחי טוב ורע. אבל הבנה זו בדבריו תמוהה. במקומות רבים הרמב"ם מתייחס לעקרונות מוסריים כחלק מהשכל, ולאדם מוסרי כחכם. לדוגמה בפרק השישי משמונה פרקים הוא מבחין בין המצוות השכליות לשמעיות. כלומר המצוות המוסריות הן חלק מהשכל לדעתו.
נראה שכוונתו כאן לא לטענות מוסריות אלא לטענות של נימוסים והנהגות. נימוסי שולחן ודרכי התנהגות הן קונוונציות, "מפורסמות". תוקפן נובע מההסכמה החברתית. הרמב"ם אומר עליהן שלעשות X או לא לעשות Y זה טוב או רע, כמו נאה או מגונה. אבל נראה שאין כוונתו כאן לטוב ורע במובן שמשתמשים ביחס לטענות מוסר, אלא במונחי הנימוס המוסכם של נאה ומגונה. הרמב"ם בעצם אומר שיש ערך לנהוג בצורה מתורבתת שמקובלת בחברה בה אנו חיים, ולכן ניתן לומר גם על מעשים כאלה שהם טובים או רעים. אבל אלו לא ערכים מוחלטים כמו ערכי המוסר, אלא ערכים תלויי חברה ומקובלות חברתיות.
דומני שהמינוח הזה משקף תחושה רווחת ביחס לנורמות המוסר. הן בעצם עוסקות באמת ושקר (יש שם נכון ולא נכון), אבל בכל זאת יש בהן משהו קונוונציונלי, כלומר רכיב שהוא תלוי מוסכמה חברתית. ראינו למעלה שרבים רואים את נורמות המוסר כקונוונציות. וראינו גם שהרמב"ם והרב קוק כנראה לא סבורים כך, אבל המינוח שלהם מצביע בכל זאת על שיתוף כלשהו של נורמות המוסר וההלכה גם עם המגונה והנאה, על אף שהן לא קונוונציות פשוטות. זו קטגורית ביניים בין הציר אמת-שקר לציר מגונה-נאה. יש בו משני הצירים הללו.
כשלמדנו את הדברים חשבתי שאולי ניתן להבין את האינטואיציה והמינוח הללו באופן הבא. באמת יש לחברה תפקיד בהקשר המוסרי, למרות שלא מדובר בקונוונציה (כמו המגונה והנאה), קשה להתעלם מכך שהחברה אכן משפיעה על ראייתנו המוסרית. יש כמובן מסד מוסרי משותף רחב מאד בכל החברות, אבל בכל זאת יש גם הבדלים. חברות שונות תופסות באופן אחר לפחות חלק מעקרונות המוסר. והפרטים ששייכים אליהן מאד מושפעים מהתפיסות שמקובלות בחברה שלהם.
יתר על כן, גם באותה חברה עצמה יש שינוי מוסרי עם הזמן. מה שנתפס בחברה כלשהי כרע בזמן מסוים, יכול להפוך לטוב או ניטרלי בזמן אחר. טלו כדוגמה את שאלות העבדות, ההפלות, השוויון המגדרי, ההומוסקסואליות, הדמוקרטיה וזכויות האזרח, האינדיבידואליזם, ההטרדות המיניות ועוד, דברים שמעמדם המוסרי השתנה באופן מאד עמוק עם השנים. אותה חברה עצמה הפכה את עורה ביחס לערכים אלו, ולכן קשה לטעון שתפיסתו של הפרט לא קשורה לנורמות שמקובלות בחברה.
ועיין בביאור מלות הגיון להרמב״ם(?) (שער ח) וואו ער שרייבט אז ״כי חסד המטיב ביותר נכבד נאה ומקובל״ איז פון די מפורסמות. ועיין ברמבמ״ן שם אז די געדאנק דערפון איז אז המפורסם אינו צריך ראיה און עס איז אינעיט אינעם מענטש אזוי צו פארשטיין (און דאס דערמאנט פון סקראט׳ס שיטה פון אַנאַמנעסיס לגבי המושכלות).
***
דא ברענגט דר. נעמי סיידמאן, אליינס אַן OTD, ארויס אז אין אסאך פעלער זענען דאס וואס שטופן אינטעלעקטשואלע מאטיוון פאר׳ן ווערן OTD, מכח דעם ווייל מ׳שטעלט מעיקרא צו שטארק צאם אמונה וקיום המצות. זי ברענגט דארט אויך ארויס די געדאנק פון דר. זלמן נוּפיִלד אז ס׳איז בדרך כלל קיינמאל נישט ריין אינטעלעקטשועל.
***
דר. יגאל בן-נון זאגט דא אין זיין לעקציע איבער היסטוריה היהדות:
ער ברענגט אראפ דעם געדאנק פון ישעיהו ליבוביץ וואו די עיקר איז קיום המצות. ער ברענגט דארט אויך ארויס אז יהדות, ווי אונז קענען זי, איז אויסגעשטעלט פאר גלות און קען נישט געהעריג ארבעטן ללא גלות ובמדינה יהודית.היהדות, עד עצם היום הזה, דחתה את עיקרון האמונה. היו נסיונות לאמץ ולהפוך את היהדות כדת כמו הנצרות והאיסלם, ולא הצליחו.
- דינסטאג מאי 30, 2023 2:55 pm
- פארום: העמק דבר
- אשכול: "דו גלייבסט אין ג-ט?"
- רעאקציעס: 472
- געזען געווארן: 132143
מ׳קען בעצם נעמען דעם געדאנק פון דאס אז סאשעל קאַנסטראָקשעניזם איז דאס וואס מאכט מציאות הא-ל ״עכט״ (און די מאראלישע אנטי-ריעליזם וואס קען מיטקומען דערמיט), נאך ווייטער אויך לגבי המחייב והנותן תוקף לקיום המצות והתורה בכלל.
להסביר, דר. עלווין ריינעס לערענט אפ דעם רמב״ם לגבי מעלת נבואת משרע״ה וגדר ״תורה מן השמים״, אז דאס איז בתוך דעם רמב״ם׳ס נאטורליכע אפטייטש אין נבואה און אין איינקלאנג מיט זיין אלגעמיינע שיטה פון שולל זיין כל מיני תוארים ומושגים פון דאס קאנצעפט פון ״ג-ט״; מ׳קען נישט זאגן דערויף אז ״ער טוהט״ און ״ער מאכט״ וכדומה. מיינענדיג, אז די געדאנק פון נבואה איז פשוט דאס אז א חכם איז זיך משלים בתכונתו לגמרי, און ווען און אויב ער ערגענצט דאס איז ״מיד״ שורה עליו הנבואה, וואס דאס איז אַן אינטוּאיטיוו ״געפיהלישע״ כח בחכמה וע״י און צוזאמען מיט זיין כחו המדמה/זיין אימעדזשינעטיוו פעקולטי; יעדעס נביא לפי זיין דרגא בחכמה. (לשבר את האוזן במקצת, קען מען דאס אביסל פארשטיין כעין ווען מ׳איז אויף א שטארקע סייקעדעליק/מאריכואנא טריפּ מיט די גילויים ע״י כח המדמה וואס קענען דאן אפירקומען, אבער מ׳האט נאך אלס פולקאם פולקאם ביי זיך די פולע מאס ראציאנאל ושכל בלי שום שמץ של שיכרות וחלום כלל וכלל.) וממילא ביי משרע״ה איז דאס געווען לגמרי בשלימות און ער איז צוגעקומען צום העכסטע דרגא בזה בחכמה ונבואה וואס א ילוד אשה איז נאר אמאל צוגעקומען. און דאן האט ער אוועקגעשטעלט און מחוקק געווען די חוקי התורה, און דאס איז טאקע אט דאס וואס מאכט דאס ״געטליך״ ו״דבר ה׳״ ו״מן השמים״; עס איז מיוסד געווארן אונטער די (מער-ווייניגער) גרעסטע מאס השראה בחכמה וואס איז נאר אמאל געווען ביי דאס מענטשהייט.
יעצט, מ׳קען דאס פון דארט און ווייטער צאמשטעלן מיט וואס כ׳האב צוגעברענגט פונעם רמב״ם אז דאס וואס איז קובע סמכות ההלכה והתחייבותה אלס געזעץ, און דאס וואס טאקע באגרונדעט סמכות התלמוד/הגמרא, איז דאס וואס ס׳איז נתפשט ומוסכם געווארן אצל הכלל; די אפטייטש פון ״מוסכמות״. וכן הוא, קען מען אפשר זאגן, לפי הנ״ל אויף התורה בכלליות: מ׳האט דאס דאן אָנגענומען ווייל דאס איז שכל׳דיג און אלע אירע חוקים וגעזעצן זענען געווען בשלימות ממש פאר יענע תקופה און עפאכע. פון דארט און ווייטער, צו טוישן חוקים בתוכה פעהלט אויס א הסכמת הקהל אויף פארקערט צו מבטל זיין עפעס וואס איז שוין מושרש ומקובל אצל ההמון אלס געזעץ, מכח די עצם רעיון פון געזעץ המוסכם גופא. (דאס איז ל״ד א סתירה מיט׳ן רמב״ם׳ס ניינטן עיקר פון אי-השתנות התורה. מ׳קען דאס משווה זיין מיט דעם, דורך דעם וואס מ׳גלייבט אז, עכ״פ אויף התורה בכללה, וועט טאקע למעשה נישט צוקומען אז עס זאל זיין די הסכמת הכלל אויף פארקערט; א סארט ״נצח ישראל לא ישקר״ וכעין שיטת רשב״י הידוע בשבת קלח:)
דאס איז אלעס כמובן לפי דרך הרמב״ם וואס האט געהאלטן אז סיפורי התורה זענען בעצם (מער-ווייניגער) היסטאריש. מ׳קען דאס אבער לכאורה מאַדיפייען אפילו אויב נעמט מען נישט ממש אָן די הנחה.
מ׳קען שטארקן די טעזע מיט׳ן צייגן אז כהיום זענען למעשה טאקע בטל געווארן אסאך מצות התורה; ווי דער חינוך זאגט אין זיין הקדמה אז כהיום זענען פון די תרי״ג מצות נאר דא 270 וואס זענען נוהגות ע״ש. לדוגמא, המצות התלויות בבית הבחירה, וכעין קרבנות, זענען שוין נישט עקסטענט. און מ׳קען באטראכטן די אונטערליגענדע סיבה דערצו אין דעם אז דאס איז מכח דעם אז הסכמת הכלל איז אז יעצט איז די מציאות אזוי און ״מען״ ברענגט נישט קיין קרבנות אין די יעצטיגע מצב וקאנטעקסט; א סארט סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. ואגב, לגבי החזרת הקרבנות בביאת המשיח, קען מען דאך אפלערנען דעם רמב״ם לגבי ביאת המשיח אז דאס איז נישט מער ווי אַן אידעאל לגבי די פּערפעקשאן פונעם מין האנושי צו וואו ער טוהט צוביסלעך גרייכן. (ולכן קען מען זאגן אז דעריבער שרייבט טאקע דער רמב״ם בהל׳ מלכים ריש פי״א אז בבוא המשיח וועלן קרבנות וכו׳ צוריק קומען ע״ש, וויבאלד ער רעדט טעארעטיש אין אזא סארט אויסשטעל, און טאמער די הסכמת הכלל וואלט טאקע צוריקגעקומען אזוי דערויף.) ועוד יותר, לגבי די אמונה פון ביאת המשיח (כפשוטו) גופא ובכלל, איז כהיום טאקע בעצם נישטא די הסכמת הכלל וסאשעל קאַנסטראָקשעניזם דערביי אויך נישט, וכידוע מה דאמר הגראי״ל שטיינמאן זצ״ל אז קיינער גלייבט נישט בעצם אין דעם כהיום (אחוץ תינוקות); האפן דערפאר זיכער נישט.
ואפשר לומר דה״ה נמי לגבי די מצות בנוגע די כהנים (אשר מקצתן נוהגות גם בזמנינו). והיינו, די caste און קלאס פון כהנים לגבי שאר ישראל איז דאך בהדיא א סאשעל היארארכישע אויסשטעל. און די ״רעאליטעט״ דערפון קען מען לכאורה באטראכטן ווי דעם אז דאס ווערט געשאפן און ״עכט״ דורך טאקע החלטת שאר העם וואס געבט פאר זיי אט די סטאטוס און מאכט אפ ״מיהו (משפחת) כהן״.
ואגב, ווי צוגעברענגט איז הרב דר. נתן סליפקין מבאר אז די געדאנק פון קדושה (וה״ה טומאה) לפי די ראציאנאלע מהלך הרמב״ם, איז פשוט סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם: וואס די הסכמת הכלל נעמט אָן איז ״קדוש״, אט דאס איז די הגדרה פון ״קדוש״. זהו.
{התנצלות: איך ווייס אז דאס איז דקות׳דיגע און קאנטראווערסיאל. וידעתי גם ידעתי וואס דער ר״ן ממרסיי שרייבט אויפ׳ן מפרסם זיין אזא סארט מהלך, הגם עס איז (מעגליך) אמת.
איך שרייב דאס אלעס לאור א שמועס איך האב פארפיגט מיט איינער א חכם וואס האט שוועריקייטן אינעם אָננעמען תורה מן השמים כפשוטו ונגד חכמי מחקר זמנינו. ווי איך האב געשריבן בריש האשכול, פעהלט אויס כהיום, און מ׳טאר נישט אוועקשטיין פון, קאנטראווערסיאנאלע אפאלאגעטישע מהלכים משווה צו זיין אמונה והתורה, וואס טוהן זיי גענצליך מאַדיפייען מיט מדע החכמים. שרייען ״כופר״ און ״כפירה״ האט נאך קיינעם נישט געהאלפן. איינער וואס קומט שוין דא און ליינט דאס, שטעל איך זיך פאר איז נישט אינגאנצן שוה בשוה מיט די מהלך כפשוטו, אדער ער עכ״פ שרעקט זיך נישט פון זעהן מאדיפיצירטע מהלכים.
וכמובן אין אני אומר קבלי דעתי. איך זאג דאס אלעס טענטאטיוולי. און מ׳האט דאך געבעהטן איך זאל שרייבן ״קב משלי״.}
*
ובאותו ענין לגבי די השלכות וואס אזא סארט מהלך קען האבן לגבי מאראל בכלליות, א מאראלישע אנטי-ריעליזם, קען מען פרעגן אין אַן עקסטרעמען פאל, אז טאמער וואלט הסכמת הכלל צוגעקומען אז רציחה איז מותר בזמן מה (וכעין אין די די פּוּרדזש פילם פרענטשייז), איז דאס דאן דען מותר?! מ׳קען טאקע בייסן דעם בּולעט אין זאגן אז ״יא״, מיינענדיג אז עס איז למעשה, לאחר הכל, דאך פון די מוסכמות ומפורסמות - נישט מער (ועיין כאן). אדער קען מען זאגן נאך טיפער אז עס איז טאקע קיינמאל נישט במציאות אז דאס זאל מוסכם ווערן ביי רוב מענטשהייט; ביי די שוואכע זיכער נישט (וידוע וואס ניטשע האט געזאגט לגבי מאראליטעט בכלליות, וואס איז דאך חנינה וחמלה וכו׳, אז דאס איז בעצם די ״קנעכט מאראליטעט״ פון די שוואכע, און דורך א מרידה נגד די ״האַרן מאראליטעט״ פון די שטארקע, וואס איז מאכט/power וכו׳, האבן זיי געמאכט די שטארקע גלייבן אז דאס איז אומריכטיג זיי צו מאכן שפירן שולדיג).
*
צוצוענדיגן בענין זה פון סאשעל קאַנסטראָקשעניזם, איז די יו״ט שבועות האט מיר דער איד צו וועמען מ׳האט געשטעלט די פראגע פון ״זאג נאר, דו גלייבסט אין ג-ט?״, מיר געזאגט אז איך בין א חכם. ווען איך האב אים געזאגט אז עס איז נישט בעצם אזוי און צום מערסטענסט זעהט עס אפשר אויס ווי איך קען און אז מיין מעלה איז צום מערסטענסט אז איך וויל קענען חכמה וכמו שכתב הרבינו יונה בריש פ״ד באבות, האט ער מיר גע׳ענטפערט אז ״דא, וביחס צו אונז, ווערסטו גערעכענט ווי א חכם.״
דאס האט מיר געמאכט טראכטן אז דער רמב״ם ענדיגט דאך צו דעם מו״נ אז די העכסטע סארט שלימות איז שלימות בהשגת שכליית, און נאך העכער ווי שלימות במידות (פּער סע), וויבאלד דאס איז נישט אָנגעוואנדן ביחס צו אנדערע אינעם געזעלשאפט - ״היא לו לבדו [ולא לזולתו] ובעבורה יזכה לקיום הנצחי ובה האדם אדם״ ע״ש. דא האב איך צוגעברענגט אז ווי מער חכמה מ׳איז קונה, אלס מער אנערקענט מען דעם אינפיניטי פון חכמה און אז אין די לימיט האט מען דערפון 0.
ונמצא מזה אז עס זענען לכאורה פארהאן צוויי וועגן פון ווערן גערעכענט א ״חכם״: אַן אבּיעקטיווער וועג און א מער סאבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. והיינו, די אבּיעקטיווער וועג איז ווי מער דער מענטש האלט נענטער אינעם לימיט צו 0 (וכעין מה שכתב הרמב״ם לגבי שלימות יותר של אדם בהשגת שלולי התוארים מאת הא-ל, במו״נ ח״א פנ״ט). דערנאך איז דא די סאָבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם וואס ווען ער ווערט גערעכענט א חכם ביי די שׁעירד עסאָמפּשענס פונעם געזעלשאפט, איז ער טאקע א ״חכם״.
עס קומט אויס אז לפי די צווייטע וועג איז יא דא א חלק ״זולתו״ אין דעם - פונקט ווי ווערן פארעכענט א ״גוטער מענטש״ ושלם במדות וועט זיך ווענדן לפי וואס די געזעלשאפט מאכט אפ און עסיוּמד.
להסביר, דר. עלווין ריינעס לערענט אפ דעם רמב״ם לגבי מעלת נבואת משרע״ה וגדר ״תורה מן השמים״, אז דאס איז בתוך דעם רמב״ם׳ס נאטורליכע אפטייטש אין נבואה און אין איינקלאנג מיט זיין אלגעמיינע שיטה פון שולל זיין כל מיני תוארים ומושגים פון דאס קאנצעפט פון ״ג-ט״; מ׳קען נישט זאגן דערויף אז ״ער טוהט״ און ״ער מאכט״ וכדומה. מיינענדיג, אז די געדאנק פון נבואה איז פשוט דאס אז א חכם איז זיך משלים בתכונתו לגמרי, און ווען און אויב ער ערגענצט דאס איז ״מיד״ שורה עליו הנבואה, וואס דאס איז אַן אינטוּאיטיוו ״געפיהלישע״ כח בחכמה וע״י און צוזאמען מיט זיין כחו המדמה/זיין אימעדזשינעטיוו פעקולטי; יעדעס נביא לפי זיין דרגא בחכמה. (לשבר את האוזן במקצת, קען מען דאס אביסל פארשטיין כעין ווען מ׳איז אויף א שטארקע סייקעדעליק/מאריכואנא טריפּ מיט די גילויים ע״י כח המדמה וואס קענען דאן אפירקומען, אבער מ׳האט נאך אלס פולקאם פולקאם ביי זיך די פולע מאס ראציאנאל ושכל בלי שום שמץ של שיכרות וחלום כלל וכלל.) וממילא ביי משרע״ה איז דאס געווען לגמרי בשלימות און ער איז צוגעקומען צום העכסטע דרגא בזה בחכמה ונבואה וואס א ילוד אשה איז נאר אמאל צוגעקומען. און דאן האט ער אוועקגעשטעלט און מחוקק געווען די חוקי התורה, און דאס איז טאקע אט דאס וואס מאכט דאס ״געטליך״ ו״דבר ה׳״ ו״מן השמים״; עס איז מיוסד געווארן אונטער די (מער-ווייניגער) גרעסטע מאס השראה בחכמה וואס איז נאר אמאל געווען ביי דאס מענטשהייט.
יעצט, מ׳קען דאס פון דארט און ווייטער צאמשטעלן מיט וואס כ׳האב צוגעברענגט פונעם רמב״ם אז דאס וואס איז קובע סמכות ההלכה והתחייבותה אלס געזעץ, און דאס וואס טאקע באגרונדעט סמכות התלמוד/הגמרא, איז דאס וואס ס׳איז נתפשט ומוסכם געווארן אצל הכלל; די אפטייטש פון ״מוסכמות״. וכן הוא, קען מען אפשר זאגן, לפי הנ״ל אויף התורה בכלליות: מ׳האט דאס דאן אָנגענומען ווייל דאס איז שכל׳דיג און אלע אירע חוקים וגעזעצן זענען געווען בשלימות ממש פאר יענע תקופה און עפאכע. פון דארט און ווייטער, צו טוישן חוקים בתוכה פעהלט אויס א הסכמת הקהל אויף פארקערט צו מבטל זיין עפעס וואס איז שוין מושרש ומקובל אצל ההמון אלס געזעץ, מכח די עצם רעיון פון געזעץ המוסכם גופא. (דאס איז ל״ד א סתירה מיט׳ן רמב״ם׳ס ניינטן עיקר פון אי-השתנות התורה. מ׳קען דאס משווה זיין מיט דעם, דורך דעם וואס מ׳גלייבט אז, עכ״פ אויף התורה בכללה, וועט טאקע למעשה נישט צוקומען אז עס זאל זיין די הסכמת הכלל אויף פארקערט; א סארט ״נצח ישראל לא ישקר״ וכעין שיטת רשב״י הידוע בשבת קלח:)
דאס איז אלעס כמובן לפי דרך הרמב״ם וואס האט געהאלטן אז סיפורי התורה זענען בעצם (מער-ווייניגער) היסטאריש. מ׳קען דאס אבער לכאורה מאַדיפייען אפילו אויב נעמט מען נישט ממש אָן די הנחה.
מ׳קען שטארקן די טעזע מיט׳ן צייגן אז כהיום זענען למעשה טאקע בטל געווארן אסאך מצות התורה; ווי דער חינוך זאגט אין זיין הקדמה אז כהיום זענען פון די תרי״ג מצות נאר דא 270 וואס זענען נוהגות ע״ש. לדוגמא, המצות התלויות בבית הבחירה, וכעין קרבנות, זענען שוין נישט עקסטענט. און מ׳קען באטראכטן די אונטערליגענדע סיבה דערצו אין דעם אז דאס איז מכח דעם אז הסכמת הכלל איז אז יעצט איז די מציאות אזוי און ״מען״ ברענגט נישט קיין קרבנות אין די יעצטיגע מצב וקאנטעקסט; א סארט סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. ואגב, לגבי החזרת הקרבנות בביאת המשיח, קען מען דאך אפלערנען דעם רמב״ם לגבי ביאת המשיח אז דאס איז נישט מער ווי אַן אידעאל לגבי די פּערפעקשאן פונעם מין האנושי צו וואו ער טוהט צוביסלעך גרייכן. (ולכן קען מען זאגן אז דעריבער שרייבט טאקע דער רמב״ם בהל׳ מלכים ריש פי״א אז בבוא המשיח וועלן קרבנות וכו׳ צוריק קומען ע״ש, וויבאלד ער רעדט טעארעטיש אין אזא סארט אויסשטעל, און טאמער די הסכמת הכלל וואלט טאקע צוריקגעקומען אזוי דערויף.) ועוד יותר, לגבי די אמונה פון ביאת המשיח (כפשוטו) גופא ובכלל, איז כהיום טאקע בעצם נישטא די הסכמת הכלל וסאשעל קאַנסטראָקשעניזם דערביי אויך נישט, וכידוע מה דאמר הגראי״ל שטיינמאן זצ״ל אז קיינער גלייבט נישט בעצם אין דעם כהיום (אחוץ תינוקות); האפן דערפאר זיכער נישט.
ואפשר לומר דה״ה נמי לגבי די מצות בנוגע די כהנים (אשר מקצתן נוהגות גם בזמנינו). והיינו, די caste און קלאס פון כהנים לגבי שאר ישראל איז דאך בהדיא א סאשעל היארארכישע אויסשטעל. און די ״רעאליטעט״ דערפון קען מען לכאורה באטראכטן ווי דעם אז דאס ווערט געשאפן און ״עכט״ דורך טאקע החלטת שאר העם וואס געבט פאר זיי אט די סטאטוס און מאכט אפ ״מיהו (משפחת) כהן״.
ואגב, ווי צוגעברענגט איז הרב דר. נתן סליפקין מבאר אז די געדאנק פון קדושה (וה״ה טומאה) לפי די ראציאנאלע מהלך הרמב״ם, איז פשוט סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם: וואס די הסכמת הכלל נעמט אָן איז ״קדוש״, אט דאס איז די הגדרה פון ״קדוש״. זהו.
{התנצלות: איך ווייס אז דאס איז דקות׳דיגע און קאנטראווערסיאל. וידעתי גם ידעתי וואס דער ר״ן ממרסיי שרייבט אויפ׳ן מפרסם זיין אזא סארט מהלך, הגם עס איז (מעגליך) אמת.
איך שרייב דאס אלעס לאור א שמועס איך האב פארפיגט מיט איינער א חכם וואס האט שוועריקייטן אינעם אָננעמען תורה מן השמים כפשוטו ונגד חכמי מחקר זמנינו. ווי איך האב געשריבן בריש האשכול, פעהלט אויס כהיום, און מ׳טאר נישט אוועקשטיין פון, קאנטראווערסיאנאלע אפאלאגעטישע מהלכים משווה צו זיין אמונה והתורה, וואס טוהן זיי גענצליך מאַדיפייען מיט מדע החכמים. שרייען ״כופר״ און ״כפירה״ האט נאך קיינעם נישט געהאלפן. איינער וואס קומט שוין דא און ליינט דאס, שטעל איך זיך פאר איז נישט אינגאנצן שוה בשוה מיט די מהלך כפשוטו, אדער ער עכ״פ שרעקט זיך נישט פון זעהן מאדיפיצירטע מהלכים.
וכמובן אין אני אומר קבלי דעתי. איך זאג דאס אלעס טענטאטיוולי. און מ׳האט דאך געבעהטן איך זאל שרייבן ״קב משלי״.}
*
ובאותו ענין לגבי די השלכות וואס אזא סארט מהלך קען האבן לגבי מאראל בכלליות, א מאראלישע אנטי-ריעליזם, קען מען פרעגן אין אַן עקסטרעמען פאל, אז טאמער וואלט הסכמת הכלל צוגעקומען אז רציחה איז מותר בזמן מה (וכעין אין די די פּוּרדזש פילם פרענטשייז), איז דאס דאן דען מותר?! מ׳קען טאקע בייסן דעם בּולעט אין זאגן אז ״יא״, מיינענדיג אז עס איז למעשה, לאחר הכל, דאך פון די מוסכמות ומפורסמות - נישט מער (ועיין כאן). אדער קען מען זאגן נאך טיפער אז עס איז טאקע קיינמאל נישט במציאות אז דאס זאל מוסכם ווערן ביי רוב מענטשהייט; ביי די שוואכע זיכער נישט (וידוע וואס ניטשע האט געזאגט לגבי מאראליטעט בכלליות, וואס איז דאך חנינה וחמלה וכו׳, אז דאס איז בעצם די ״קנעכט מאראליטעט״ פון די שוואכע, און דורך א מרידה נגד די ״האַרן מאראליטעט״ פון די שטארקע, וואס איז מאכט/power וכו׳, האבן זיי געמאכט די שטארקע גלייבן אז דאס איז אומריכטיג זיי צו מאכן שפירן שולדיג).
*
צוצוענדיגן בענין זה פון סאשעל קאַנסטראָקשעניזם, איז די יו״ט שבועות האט מיר דער איד צו וועמען מ׳האט געשטעלט די פראגע פון ״זאג נאר, דו גלייבסט אין ג-ט?״, מיר געזאגט אז איך בין א חכם. ווען איך האב אים געזאגט אז עס איז נישט בעצם אזוי און צום מערסטענסט זעהט עס אפשר אויס ווי איך קען און אז מיין מעלה איז צום מערסטענסט אז איך וויל קענען חכמה וכמו שכתב הרבינו יונה בריש פ״ד באבות, האט ער מיר גע׳ענטפערט אז ״דא, וביחס צו אונז, ווערסטו גערעכענט ווי א חכם.״
דאס האט מיר געמאכט טראכטן אז דער רמב״ם ענדיגט דאך צו דעם מו״נ אז די העכסטע סארט שלימות איז שלימות בהשגת שכליית, און נאך העכער ווי שלימות במידות (פּער סע), וויבאלד דאס איז נישט אָנגעוואנדן ביחס צו אנדערע אינעם געזעלשאפט - ״היא לו לבדו [ולא לזולתו] ובעבורה יזכה לקיום הנצחי ובה האדם אדם״ ע״ש. דא האב איך צוגעברענגט אז ווי מער חכמה מ׳איז קונה, אלס מער אנערקענט מען דעם אינפיניטי פון חכמה און אז אין די לימיט האט מען דערפון 0.
ונמצא מזה אז עס זענען לכאורה פארהאן צוויי וועגן פון ווערן גערעכענט א ״חכם״: אַן אבּיעקטיווער וועג און א מער סאבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. והיינו, די אבּיעקטיווער וועג איז ווי מער דער מענטש האלט נענטער אינעם לימיט צו 0 (וכעין מה שכתב הרמב״ם לגבי שלימות יותר של אדם בהשגת שלולי התוארים מאת הא-ל, במו״נ ח״א פנ״ט). דערנאך איז דא די סאָבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם וואס ווען ער ווערט גערעכענט א חכם ביי די שׁעירד עסאָמפּשענס פונעם געזעלשאפט, איז ער טאקע א ״חכם״.
עס קומט אויס אז לפי די צווייטע וועג איז יא דא א חלק ״זולתו״ אין דעם - פונקט ווי ווערן פארעכענט א ״גוטער מענטש״ ושלם במדות וועט זיך ווענדן לפי וואס די געזעלשאפט מאכט אפ און עסיוּמד.