די ארט פון דראמאטאזירן סיפור יציאת מצרים (פה-סח #2)

[לעיקוואד]

[justify]"דערצייל מיר א מעשה". א יוניווערסאלע בקשה וואס עלטען הערן כסדר פון זייערע קינדער, וואס מלמדים הערן פון די תלמידים, וואס עלטערע מענטשן בעטן איינער פון צווייטן – נישט ממש אויף דעם נוסח, אבער אין פארעם פון גיין אין בוך געשעפט אדער לייברערי און אויפזוכן א גוטן ביכל מיט א גוטע מעשה.

א מעשה האט א לעבן וואס גייט ווייטער ווי די מעשה וואס זי דערציילט. צו דערציילן א מעשה איז נישט בלויז איבערצוגעבן די טרוקענע פאקטן פון וואס האט פאסירט, נאר איבערצוגעבן דעם סיפור וואס האט פאסירט, עס צו מאכן לעבן פון פריש אין די ווערטער פונעם בעל מספר. יעדער איינער פון אונז ווייסט דעם חילוק פון א גוטער בעל מספר ביז א שוואכערע. די מעלה פון דעם גוטן איז לאו דווקא דער יכולת איבערצוגעבן באופן מדוייק וואס האט אייגנטליך פאסירט; אדרבה, דער וואס חזר'ט איין יעדע דעטאל טרוקן פונקט וואס איז געווען, וועט זיין מעשה זיין לאנגווייליג. דער גוטער בעל מספר ווייסט צוצולייגן דעטאלן, אראפצונעמען דעטאלן, אבער בשעת ער דערציילט שפירט מען ווי מען איז ממש דארט, די געשיכטע לעבט אין זיין דערציילונג.

דער אידישער מסורת, ווי אלע ווייסן, איז געבויעט אויף א סיפור. די מעשה וואס מען דערציילט דורכאויס די דורות פון יציאת מצרים, פון מתן תורה, פון די גאנצע געשיכטע פון כלל ישראל מאז היותו לגוי ועד היום. וואלט געווען א טעות טאמער מיינט איינער אז דער מעלה פון דער סיפור איז אז זי איז פונקט אזוי קראנט ווי זי איז פארגעקומען, מיט יעדע טרוקענע דעטאל, יעדע נאמען, יעדע דאטום ריכטיג. אזוינע היסטאריעס זענען דא פיל, און נאך בעסער פארשריבן פונקטליך מיט אלע פרטים. די מעלה פון די אידישע געשיכטע איז אז זי איז געבויט אויף דעם גוטן סארט בעל מספר, וואס ווען ער גיט איבער די מעשה לעבט די מעשה טאקע דעמאלטס. עס איז נישט א מעשה וואס שפיגלט נאר איבער וואס איז אמאל געשעהן, נאר עס שפילט זיך יעצט אפ פון פריש לעבעדיג לויט דער כשרון און יכולת פון דער מספר און זיינע צוהערער, ווי די בחינה אין רש"י "בכל יום יהיו בעיניך כחדשים כאילו קבלתם היום מהר סיני".

ווייסט יעדער גוטער בעל מספר, אז די ווערטער זענען נאר איין טייל פון דער סיפור. אויף צו מאכן די מעשה לעבעדיג פאדערט זיך פראפס, עס פאדערט זיך שפילן פעהיגקייטן, דראמא, אלעס וואס איז נכלל בשם הכולל טעאטער, וואס איז די מלאכה פון מאכן א מעשה קומען צום לעבן, צו קענען עושה רושם זיין ביי די צוקוקער און צוזעהער, און זיי ממש אריין טראנספארטירן אין דעם מצב פון די מעשה, אז זיי זאלן פארגעסן די פאקטישע מצב וואו זיי געפינען זיך און גענצליך אריינגיין אין די אטמאספערע פון די מעשה. א גוטער דראמאטיסט ווייסט צו מאכן זיין ציבור וויינען ווען די מעשה איז טרויעריג און לאכן ווען די מעשה ווערט פרייליך. הגם אז בשכלם ווייסן זיי אז די גאנצע מעשה מוז נישט האבן פאסירט, און איז הפנים נישט נוגע יעצט, לייגט דאס זיי אבער אריין אין א מצב ווי כאילו דער חולה גייט ממש עכט שטארבן, און דער הירא איז עכט מנצח. אין די וועלט איז אנגענומען אז די תפקיד פון א גוטער דראמאטיסט איז אז ער קען אריינברענגען דעם עולם אין א suspension of disbelief, ד.ה. אז די מעשה איז אזוי גוט געמאכט אז מען לאזט אפ א מינוט די ראציאנאלער באהאנדלונג צי איז דאס אמת אדער געשעהט דאס ממש, און מען שטעלט זיך פאר כאילו דער שפיל איז ממש עכט.

ווען די תורה האט אוועקגעשטעלט וויאזוי עס זאל צוגיין דאס איבערגעבן די מסורה און די מעשה פון יציאת מצרים, האט זי דאס מסדר געווען מיט אלע פיטשעווקעס פון טעאטער און דראמא. דער סדר פון ליל פסח איז די שאו (show) ווי מען דראמאטאזירט די מעשה פון יציאת מצרים. ווייט נישט קיין טרוקענע מסורה פון פאקטן, לייגן חז"ל אראפ אלע פרטים פון דעם וועג וויאזוי מען שפילט די שפיל. טוהט מען זיך אן מיט שיינע קליידער, מען לאנט זיך אן אויף א בעט כדרך בני חורין, מען טרינקט וויין וואס איז מגביר דעם כח הדמיון מען זאל זיך פארשטעלן ווי מען גייט ממש ארויס פון מצרים, און מען רי-ענעקט די יציאת מצרים. ווי די משנה שטעלט אוועק 'וכאן הבן שואל' ביי מה נשתנה. ווי יעדער גוטער דראמאטיסט ווייסט, א שפיל דארף האבען דיאלאג, א שאלה; א תשובה; א שמועס. סתם א דרשה א מאנאלאג איז נישט אינטרעסאנט. די קשיות און תירוצים זענען נישט ראציאנאל אז מען דארף א תירוץ אויף די שאלה, ווי יעדער פרעגט, געדענקט דען נישט דאס קינד פון פאריאר? האט ער דען נישט געלערנט אין חדר די תשובה? נאר דאס איז אלעס צו דראמאטאזירן און אריינברענגען דעם עולם אין דעם מצב. טאמער איינער שפילט דאס גוט, איז די שינויים וואס מען מאכט כדי שישאלו התינוקות, די קשיות די תירוצים, ברענגט אריין ממש מען זאל זיך וואונדערן וואס אזי טאקע פשט, מה נשתנה הלילה הזה מכל הלילות. דער הארץ שפילט מיט, און פרעגט און ענטפערט, הגם אז אין מח ווייסט ער בעצם די תירוץ.

זאגט די הגדה, ואפילו כולנו חכמים כולנו נבונים מצוה עלינו לספר ביציאת מצרים, וכל המרבה לספר ביציאת מצרים הרי זה משובח. אפילו דו ווייסט שוין די מעשה, דו ווייסט אלעס, איז די מצוה דאס איבער דערציילן, איבערצולעבן דער יציאת מצרים. און ווי מער איינער קען בעסער דערציילן, מער דראמאטאזירן, מער זיך פארשטעלן מיט פרטים וויאזוי די מעשה גייט, איז אלץ בעסער. אן דעם איז דאך דער 'מרבה לספר' ממש נישט מובן, וואס איז דען שייך צוצולייגן צו די מעשה, וואס איז געווען איז געווען, לא תוסיפו ולא תגרעו ממנו! אבער טאמער פארשטייט מען אז דא רעדט מען פון אזא אופן, איז פשוט אז ווי א בעסערער בעל מספר מען איז, ווי מער איימיצער לייגט צו פרטים, ער דמיונ'ט מער ווי די מכות האבן אויסגעזעהן, ווי דער פרעה לויפט ארום מיט פידזשאמאס, וועלכע קאליר פידזשאמאס האט ער געהאט, וכו' וכו', הרי זה משובח. הגם אוודאי ער ווייסט נישט אויב די מעשה איז טאקע פונקט אזוי געווען, איז דאס דער חיוב מרבה זיין בסיפור יציאת מצרים, עס אראפצומאלן מיט אלע פארבן. און די הגדה דעמאנסטרירט דאס מיט א מעשה (!) ווי די חכמים זענען געזעצן א גאנצע נאכט און דערציילט נייע זאכן וועגן יציאת מצרים. א חלק פון די זאכן וואס זיי האבן דערציילט איז מסתמא די מדרשים און אגדות פון חז"ל, וואס זענען די וועגן ווי אזוי זיי האבן זיך פארגעשטעלט און פארגעלייגט די מעשה.

"בכל דור ודור חייב אדם לראות את עצמו כאילו הוא יצא ממצרים". דאס איז א ציווי וואס נאר דער הארץ וואס הערט דראמא קען פארשטיין. אדער ווי דער רמב"ם איז בפירוש גורס "להראות את עצמו", צו שפילן דעם שפיל כאילו הוא יצא ממצרים. און די משנה גיט כללים וויאזוי מאכט מען א גוטע מעשה. מתחיל בגנות ומסיים בשבח, מיט א גוטע דיאלאג, מיט פארשידענע פראפס, מצה זו, מרור זו, בשעה שיש מצה ומרור מונחים לפניך, מען ווייזט מיטן פינגער, מען בויעט אויף דעם סוספענס, מתחילה עובדי עבודה זרה היו, מען דערציילט די גאנצע מעשה, ביז מען קומט צום קלימאקס, ונאמר לפניו שירה חדשה הללוי-ה.[/justify]