ידיעה ובחירה - במשנת רבי מנחם מענדל מוויטעפסק (תורת החסידות)

[אישתישבי]

אויב די השגחה האט פארשטאנען אז מען מיז מאדענעזירען, און באהאלטען דער אמת, וואו אזוי קענסטו קימען דאס מגלה זיין, בחירה???,

די מיינסט ערענסט דער קשיא?
פרייטאג נאכמיטאג קומט באלט דער מקוה איד און שרייט קינדער ארויס. און בשעת ביסט דא, ביטע קאטען נישט.

[הקטן]

פשט אין פרי הארץ איז נישט ווי אזוי די זאגסט. פעריאד.

וואו אזוי זאג איך?!?
איך האב ביז יעצט ערגעץ נישט געשריבן וואס איז יא אדער נישט פשט אין פרי הארץ.

-------

איך ווייס נישט וואס דו ביסט אזוי ברוגז, דא האסטו וואס דו האסט געשריבן:

די ראשונים וואס פרעגן דאס, פרעגן נישט מצד דער עונש
...
אויב די טרעפסט ראשונים, בעלי בחירה, וואס פרעגן פין דער עונש, ווייז מיר.

האסט געבעטן א מקור, אין איך האב דיר געברענגט, איינס און נאך און נאך
קוק אריין אין רמב"ן וועסטו זען ער באווארענט זיך נאר אויף עונש


אגב, דאס און נאר דאס פרעגט מען, קוקט נאך

ושלחתי את ידי והכיתי את מצרים בכל נפלאתי אשר אעשה בקרבו ואחרי כן ישלח אתכם

פרעגט איינער וואס טוט זיך מיט בחירה all the time?!?

ונתתי את חן העם הזה בעיני מצרים והיה כי תלכון לא תלכו ריקם

פרעגט איינער וואס טוט זיך מיט בחירה all the time?!?
ס'איז פשוט

-----

ציריק צים פרי הארץ:
איך זעה בכלל נישט דארט וואס דו טרייסט אריין צי קוועטשען
זיינע תלמידים, און אנדערע האבן אויך נישט געזען דארט וואס דו ביסט זוכה צי זען

ס'איז דא שטיקלעך אין פרי הארץ וואס ברענגט ארויס קלאר בחירה פינקט וואו אין די אלטע חומשים
דא האסטו איינס

ויקח קרח שלקח מקח רע לעצמו, הנה אמרו רז"ל באבות "כל מחלוקת כו', איזה מחלוקת שהיא לשם שמים כו', ואיזה מחלוקת כו', זו מחלוקת קרח וכל עדתו" (אבות ה, יז),
הענין הוא, ידוע שעיקר כוונת בריאת העולם, הוא עד שיגיע בהשתלשלות למקום הבחירה ברע או בטוב, אשר ברא את האדם ישר לדעתו מאוס ברע ובחור בטוב,
וכבוד ה' מלא כל הנבראים מגבוה על גבוהים עד השלשול קטן שבים אפילו הקליפות, כמאמר "ואתה מחיה את כולם" (נחמיה ט, ו), כי צורך העולם בהם,
ועיקר מעשה האדם להוציא יקר מזולל, בסוד "ומלכותו בכל משלה" (תהלים קג, יט), להכרית הקוצים ובחור בחיים בכל אשר יפנה ישכיל ובכל דרכיו ידעהו, מה זה ועל מה זה כי הקרה ה' לפניו, ומי ברא אלה, הלא ה' זו המהווה כל הויות ומחיה אותם, הסובב וממלא אותם, ומי נתן לשכוי בינה בין בדברים ועצה ודעת טוב ורע, ועתה למה ירע לבבו להתדבק ברע, יחליפנו וימיר אותו רע בטוב הגנוז בתוכו המחיה אותו שהוא חי החיים.
ובזה נפש אדוניו ישיב לבעליו בהוציא יקר מזולל, להקריב קרבן להוי"ה אשה ריח ניחוח, נחת רוח לפניו שאמר ונעשה רצונו, כי רצונו בבריאת העולם הי' דוקא בגשמי, שיהיה מלא כל הארץ כבודו גם-כן במקום שיש בחירה, להוציא יקר מזולל שהם הקליפות. וזהו "אשה ריח ניחוח לה'"

די טבע הבריאה איז גאר בחירה!!! און דאס איז גאר דער עיקר כוונת בריאת העולם

אבער אז מען איז זוכה צי זען טיפערס שרייבט מען דאס

דער פרי הארץ האלט אבער, אז בחירה איז בכלל נישט קיין טבע, פארטראכט בטבע איז נישטא קיין בחירה בכלל, נאר דער חידוש איז גאר אז צומאל גיט דער אויבערשטער א מתנה פאר א מענטש צו האבן בחירה.
טאמער איינער זעהט נישט דער חידוש, זאל ער קוקען בעסער.

ב.ד.וו. פין דיין גאונישע תירוץ וואס די האסט געטרייט צי ענעפרען, זעט זיך אן דו האסט בכלל נישט פארשטאנען וואס איך האב געפרעגט, אבער ס'גיט אזוי

[הקטן]

איז דער חילוק פין רמב"ם און דער פרי הארץ איז, אז לויט דער רמבם האט מען לכתחילה א בחירה אייביג, חוץ ווען דער אויבערשטער נעמט עס צו אלץ עונש, ווי צ.ב.ש פרעה און סיחון, און לויט דער פרי הארץ האט מען לכתחילה נישט קיין בחירה חוץ ווען דער אויבערשטער גיבט עס.

ער מיינט ציזאגן ס'איז דא א default
די פרי הארץ האלט די default איז "נישט בחירה". (וויפיל מאל די דיפאלט ווערט געבראכן לויט די רמב"ם אדער די פרי הארץ ווייסט נאר איין טאטע אין הימעל)
די פראבלעם איז נאר מיט די תורת לאקשען אז די שטיקעל פרי הארץ וואס מען ברענגט דא אויב פין אנפאנג זאל זיך דאכטען אז דאס איז וואס ער האלט, זעט מען שפעטער ממש פארקערט! נאר אויב גאט וועט זאגן "לא חפצתי בך" נאר דאן וועט די מענטש נישט מצליח זיין מיט זיין מעשים
א מענטש קען זיך הייליגען און גאט, אויב ער וויל, קען דאס וויטאען! ווייסט פארוואס? ווייל גאט איז שטערקער

עקר ושרש הכל, שאין ביכלת האדם בעצמו לעשות שום מעשה וחשבון מצות ומעש"ט ולהדבק בדרכי השי"ת, כי אם על ידו ית', הבורא מאורי האש ההבתו ויראתו על פניו.
ואם כה יאמר - "לא חפצתי בך", כל אילי נביות לא יועילו לו לקדש עצמו,
וכי מה יועיל גבר עם א-ל (עי' איוב כב, ב), אם יצדק מה יפעל לו

איך בין שוין צימישט וואס האלט דער רמב"ם און וואס האלט אריסטו

[מי אני]

מ׳קען אפשר זאגן נאך אביסל א קנייטש אין דעם. דהיינו, ווי דר. פראנז [לוי] ראזענצווייג זאגט איז די ״ניין״ חלק וואס קומט ארויס פונ׳ם ״גארנישט״ כדי צו שאפן דעם ״זעלבסט״ פונ׳ם מענטש, זיין בחירה. די חלק ה״יא״ איז זיין כאראקטער. ער זאגט אז וואס וויל דאס ווילן? איז וויבאלד ביים מענטש זענען די חלקים, וממילא די בחירה, פיניט זוכט די בחירה דאס ״זעלבסט׳נס״ כאראקטער [די חלק ה״יא״], וואס דורך דעם קומט אויס אז די בחירה אליין אלס אן ענטיטי מאכט אן אקט פון מרידה/התרסה [defiance]. און דורך די אקט קומט זיך צאם די בחירה [די ״ניין״] מיט׳ן כאראקטער [די ״יא״], און דורך דעם ווערט דאס די/אן ״און״; דאס ״זעלבסט״ פונ׳ם מענטש. יעצט, די חלק ה״ניין״ ארויס פונ׳ם ״גארנישט״ פונ׳ם (אנהויב) קאנסעפשן פונ׳ם מענטש, זיין בחירה כנ״ל, איז לעומת די חלק ה״ניין״ ביי דעם קאנסעפשן פון ״ג-ט״ וואס דאס איז זיין כח ויכולת [פרייהייט]. און דאס ציהט אויך צום עצם עססענס פון ג-ט ב״ה [לשבר את האוזן, וויבאלד ער איז דאך אחדות הגמור, ועצמותו ויכולתו אחת] וואס דאס איז די ״יא״ דערביי, אבער דאך אנדערש ווי די בחירה און כאראקטער ביים מענטש, וויבאלד ביי ״ג-ט״ איז דאס אלעס אינפיניט משא״כ ביים ״זעלבסט״ פונ׳ם מענטש וכנ״ל. איז לעומת זה איז די זעלבע איז ביי די בחירה פון א מענטש, זיין ״ניין״, ציהט צו זיין כאראקטער וכנ״ל, וואס דאס איז זיין ״יא״ וכנ״ל. עס קומט אויס דערפון מכל הנ״ל אז דאס (ענין) מרידה פונ׳ם מענטש וכנ״ל דאס גיבט אים זיין קאנסעפשן פון ״זעלבסט״ און זיין ״און״, וואס די זעלבע מהלך, ביי די קאנסעפשן פון ״ג-ט״, ברענגט צו צו דאס קאנסעפשן פון ״ג-ט״ (און מיט דעם זאגט ער איז די בחינה (בראשית ג כב) הן האדם היה כאחד ממנו לדעת טוב ורע), עכת״ד ע״ש באריכות ובעמקות מאד.

מיט דעם קען מען אפשר אביסל טיפער זאגן אז דאס איז וואס די דרך אין חסידות איז מרמז אז בחירת האדם איז דאך אנגעוואוזען בכל עת אינ׳ם יכולת ורצון פון הקב״ה. והיינו, וויבאלד דאס גאנצע [עקזיסטענשל] מציאות פונ׳ם ״זעלבסט״ פונ׳ם מענטש קומט נאר צושטאנד דורך די ״ניין״ (ארויס) פונ׳ם ״גארנישט״ וואס דאס איז די בחירה, וואס לעומת וכנגד זה ביי די קאנצעפט פון ״ג-ט״ איז די ״ניין״ דערפון זיין יכולת כביכול.

ואם כנים אנחנו בזה קען מען מיט דעם אפשר (אביסל מדחיק זיין און) טייטשן אביסל (קהלת ז יד) ביום טובה היה בטוב וביום רעה ראה, דהיינו אינ׳ם ענין פון הבדל בין טוב לרע וואס דאס איז דורך בחירת האדם (ע״ש ברש״י). און די פסוק איז דערנאך ממשיך, גם את זה לעומת זה עשה האלקים, דהיינו די לעומת פון די בחירה, דהיינו די ״ניין״ פונ׳ם מענטש וואס שאפט זיין הויות און זיין ״זעלבסט״, איז ״לעומת זה״ דאס וואס מאכט ביי אונז די קאנצעפט פון ״ג-ט״ [״עשה האלקים״] איז זיין יכולת וממילא וועגן דעם בלייבט דאס אן אינטעגראלע חלק בתוך בחירתו וכנ״ל. און די פסוק איז ממשיך, על דברת ״שלא״ ימצא האדם אחריו מאומה, ווייל דאס איז ביי די קאנסעפשן פון ״ג-ט״ לעומת הבחירה דהיינו די ״ניין״ [״שלא״] וואס קומט ארויס פונ׳ם ״גארנישט״ [״מאומה״].

מיט דעם אלעם קען מען אויך אפשר מרמז זיין אז דאס איז וואס די גמרא (סנהדרין סג.) זאגט אז (לר׳ יוחנן) די אות ו׳ אין העלוך ביים חטא העגל האט עס אביסל ממתיק געווען ע״ש. ולענינינו קען מען אפשר זאגן אז די רמז דערפון איז אז בשעת׳ן חטא העגל וואס איז געווען אן ענין פון א התרסה אינ׳ם עצם קאנצעפט פון ״ג-ט״, איז מען מרמז צום אות ו׳ וואס דאס איז ״און״ ולרמז אז דורכ׳ן ענין פון התרסה פונ׳ם בחירה, דעם ״ניין״, דורך דעם קומט דאס צאם מיט׳ן כאראקטאר, דעם ״יא״, און דאדורך ווערט דאס ״זעלבסט״, די ״און״, פונ׳ם מענטש מעיקרא; וואס די זעלבע פראצעדור ארבעט ביים קאנצעפט פון ״ג-ט״ בכלל.

געדאנקן. ואם שגיתי (או קיצצתי) ה׳ הטוב [״ג-ט״, און אזוי ווי ראזענצווייג איז מסביר אין די כעין השוואה, אז ביי ג-ט מיינט ״צו זיין גוט״ צו טוהן גוט, און ביי מענטשן צו ווילן גוט] יכפר.

**

אז מ׳האט דא דערמאנט קהלת פון שלמה המלך ע״ה בנוגע בחירה וידיעת/יכולת הקב״ה און אז @אדנירם האט פארגליכן די גאנצע ענין צו שאך, איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען אז עס איז דא א (לכאורה אפאקריפעל) מדרש (בית המדרש ח״ו פון אהרן ילינק) וואס זאגט אז שלמה המלך איז דער וואס איז אויפגעקומען מיט׳ן שאך שפיל.

[מי אני]

IMG_6578.jpg

דאס קען (להבדיל) מרמז זיין צו דעם גאנצן שמועס דא. דהיינו, אז אונזער בחירה חופשית, הגם עס איז טאקע חופש, איז אבער א קאנסטענט מתנה פונ׳ם באשעפער ווען ער איז כביכול מסכים וככל הנ״ל; עס איז נישט לגמרי ״פריי״ אין אלע אומשטענדן און מ׳באקומט עס נישט/מ׳נעמט עס נישט דייקא ווען מ׳״וויל״.

‏(ובסתם בפשטות מיינט דא אז דאס האבן בחירה חופשית האט א פרייז, בנוגע די פראבלעם פון שלעכטס, אויף די חלק השלעכטס וואס קומט פון מענטשן, וואס דאס גייט הקב״ה נישט אוועקנעמען וכו׳ ומכח זייער בחירה. ועיין במו״נ ח״ג פי״ב במין השני.)

די קאנטעקסט דא איז בנוגע א סענשענס ובחירה חופשית וואס עי איי, ברואים וואס מענטשן האבן באשאפן (פאר (צומאל בארבארישע) תענוגים), האבן באקומען. וממבט יהדות אפשר לחלק בין הא דברואים מעולמות אחרים אין להם בחירה לברואים הללו ודוק.

‏(אפשר וויל מען מיט די חלק פון ״וועסט״ אויך מרמז זיין אז די מושג פון בחירה חופשית אין אלגעמיין איז שטארק געבויט אויף יסודתם פון די תורה ולהבדיל פלספת יון (עיין בח׳ פרקים להרמב״ם פ״ח), וואס פון זיי שטייען/שטאמען א געוואלד פונ׳ם ״מערב׳דיגן״/וועסטערן פיליזאפיע און קולטור וכו׳; די ״מערב וועלט״.)

‏איך האף אז די תגובה מיט׳ן פאסטער ׳עט מיר אנקומען פריי אן אפצאל...

[הקטן]

‏איך האף אז די תגובה מיט׳ן פאסטער ׳עט מיר אנקומען פריי אן אפצאל...

דו האסט דאס שוין באצאלט מיט "צייט"

[הדסים]

דער סקווירא רבינ'ס זון ר' יעקב יוסף האט געזאגט א שמועס אויפן טעלעפאון בעניני דיומא. די עיקר נקודה מיט וואס ער האט אנגעפאנגן איז געווען די שמועס, א מענטש זאל נישט זיין געפאלן ווען ער האט שוועריקייטן אין אמונה, ווייל דאס אליין איז אויך משמים. ער האט דערמאנט ר' מענדעלע וויטעפסקער אין שופטים.

[מי אני]

IMG_6801.png

דאס רירט אויך אן צום שמועס בנוגע סליקת אפשרות הבחירה. עס איז אינטרעסאנט לאור המצב. איך וואלט געראטן סתם אזוי צו ליינען די גאנצע פּוֺיסט דא. צום פונקט, עז יוּזשעל.

[מי אני]

דאס צושטעל צום שאך שפיל איז מורא׳דיג אין פלאץ לדעתי, וויבאלד כידוע קען מען טעארעטיש ״סאלווען שאך״ [וויסן מה יהא בסופו נישט צו פארלירען] (אויב איז דא א פערפעקט שפיל); וכעין ענין ידיעתו של הקב״ה כביכול. (הגם דארט איז עס (עכ״פ אויך) מכח ווייל די אינטערעקשאנס זענען נישט אויף די זעלבע צייט און איינס נאכן צווייטן (פערפעקט אינפארמאציע), משא״כ לכאורה בנידון דידן.)

ס׳איז אינטרעסאנט אבער דער כוזרי בתוך זיין מהלך בנוגע בחירה חופשית (מאמר ה סוף אות כ), ווען ער איז מסביר אז אלעס גייט בעצם צו מהקב״ה ע״י סיבות אמצעיות, איז משמע אז ער נוצט דאס אז בעצם קען מען סאלווען דאס שאך שפיל און דאדורך וויסן די סיבות אמצעיות אויף כדי צו געוואונען ע״ש.

[מי אני]

איך האב געקלערט בדרך זה אין דעם גאנצן שמועס אז עס איז באקאנט די פסיכאלאגישע פראבלעם פון אָווערטשוֺיס. דאס איז אז צופיהל אויסוואלן אין וואס בוחר זיין קען גורם זיין פאר׳ן מענטש א מענטאל שוועריקייט צו בוחר זיין (עכ״פ ווען די אויסוואלן זענען מער-ווייניגער אייניג אין זייערע מעלות/חסרונות סך הכל). דעריבער קען מען אפשר זאגן א קנייטש אין דעם גאנצן חסידי׳שן שמועס דערין דא, אז אפילו מ׳האט אונז איבערגעלאזט בחירה, האט הקב״ה דאס דאך קאנטראלירט, ״דעטערמינד״, און געלימיטעד פאר אונז אונזערע אויסוואלן אין דעם. אפשר.

[הדסים]

אזוי ווי עפל, קענסט האבן די אייפאון אדער אייפאון פראו, אויב געבט מען צופיל אפציעס ווייסט שוין נישט דער מענטש וואס צו טון...

די פראבלעם איז, די גאצע אויפטו פון די מארקעטינג צוגאנג איז דער מענטש ווערט נישט איבערגעשטרענגט פון אזויפיל אפציעס. אבער אויב מיינט ער אז ער האט יא אלע אפציעס, מה הועילו חכמים..?

[מי אני]

דאס רירט אן אין (דעם ענליכן) פרעדקין׳ס פּאראדאקס. דאס לויטעט אז ווי מער ענליך צוויי אויסוואלן זענען [למשל אן אייפוֺין אדער אייפוֺין פּרוֺי] אלס שווערער וועט זיין בוחר צו זיין צווישן זיי, הגם די ענדגילטיגע טשוֺיס מאכט נישט אויס אזוי. ולענינינו קען מען זאגן אז דעריבער האט מען עס געלימעטעד מקצה אל הקצה: רע או טוב.

[cictim]

https://youtu.be/gefyDM6Gy3I

[עוקר הרים]

איי וואס טוט זיך מיט 'בחירה'? און וואס איז מיט 'שכר ועונש' וואס קומט אלס תוצאה פון בוחר זיין בטוב? אויף דעם קומט ער אויף מיט א גאונ'ישע תירוץ פון עפעס א 'מחשבה' וואס לויפט אדורך ביים מענטש בגדר אתערותא דלתתא, וואס דאס איז אזוי קליין און אזוי אוממערקבאר

וויאזוי פטרט זוך אט די קליינע מחשבה פון דיטערמעניזם פראבלעם?

וואס איז געבליבען מיט די קשיא? נישט דא קיין וועג ארויס פון דעם דיטערמינזם פראבלעם?? אויף יעדע תירוץ וואס די וועסט מיר נאר ענטפערען אויף ידיעה ובחירה וועט אייביג בלייבען עפעס וואס ליגט יא אין דיין בחירה אין ס'וועט לכאורה נישט שטימיען מיט די דיטערמיניזים כלל??....ניין?...

[הקטן]

ס'דא אנדערע אשכולת וואס דילען מיט דיטערמינזם

[עוקר הרים]

ס'דא אנדערע אשכולת וואס דילען מיט דיטערמינזם

און פון קיין איינס בין איך נישט ארויסגעקומען קלאר.....אדרבה צייכען מיר צו עפעס.....

[הקטן]

[.

[הקטן]

ס'דא אנדערע אשכולת וואס דילען מיט דיטערמינזם

און פון קיין איינס בין איך נישט ארויסגעקומען קלאר.....אדרבה צייכען מיר צו עפעס.....

למעשה האב איך בחירה?

[מי אני]

אז מ'האט דערמאנט די קשיא פון הסרת הבחירה מפרעה ומסיחון זאגט ר' יוסף אבן כספי אין זיין תם הכסף (ריש דרוש ג) אז וואס מ'מיינט מיט דעם אז הקב"ה "חיזק לבבותיהם" איז בעצם נאר מכח דעם אז ער איז די סיבה הראשונה לכל דבר; בעצם האבן זיי אבער יא געהאט זייער בחירה. ער טענה'ט אז בעצם האלט דער רמב"ם אויך אזוי הגם ער האט גע'ענטפערט אנדערש, ע"ש.

[אישתישבי]

איי וואס טוט זיך מיט 'בחירה'? און וואס איז מיט 'שכר ועונש' וואס קומט אלס תוצאה פון בוחר זיין בטוב? אויף דעם קומט ער אויף מיט א גאונ'ישע תירוץ פון עפעס א 'מחשבה' וואס לויפט אדורך ביים מענטש בגדר אתערותא דלתתא, וואס דאס איז אזוי קליין און אזוי אוממערקבאר

וויאזוי פטרט זוך אט די קליינע מחשבה פון דיטערמעניזם פראבלעם?

וואס איז געבליבען מיט די קשיא? נישט דא קיין וועג ארויס פון דעם דיטערמינזם פראבלעם?? אויף יעדע תירוץ וואס די וועסט מיר נאר ענטפערען אויף ידיעה ובחירה וועט אייביג בלייבען עפעס וואס ליגט יא אין דיין בחירה אין ס'וועט לכאורה נישט שטימיען מיט די דיטערמיניזים כלל??....ניין?...

ניין, טאמער מען ענטפערט אז ידיעה איז דער עיקר און בחירה איז שלא כפשוטו (א דמיון) שטימט עס מיט דעטערמיניזם.

[עוקר הרים]

איי וואס טוט זיך מיט 'בחירה'? און וואס איז מיט 'שכר ועונש' וואס קומט אלס תוצאה פון בוחר זיין בטוב? אויף דעם קומט ער אויף מיט א גאונ'ישע תירוץ פון עפעס א 'מחשבה' וואס לויפט אדורך ביים מענטש בגדר אתערותא דלתתא, וואס דאס איז אזוי קליין און אזוי אוממערקבאר

וויאזוי פטרט זוך אט די קליינע מחשבה פון דיטערמעניזם פראבלעם?

וואס איז געבליבען מיט די קשיא? נישט דא קיין וועג ארויס פון דעם דיטערמינזם פראבלעם?? אויף יעדע תירוץ וואס די וועסט מיר נאר ענטפערען אויף ידיעה ובחירה וועט אייביג בלייבען עפעס וואס ליגט יא אין דיין בחירה אין ס'וועט לכאורה נישט שטימיען מיט די דיטערמיניזים כלל??....ניין?...

ניין, טאמער מען ענטפערט אז ידיעה איז דער עיקר און בחירה איז שלא כפשוטו (א דמיון) שטימט עס מיט דעטערמיניזם.

נו וואס איז דער שלא כפשוטו?...

[אישתישבי]

א ענין וואס מען פארשטייט נישט. ווייל לויט אונזער הבנה איז נישטא קיין בחירה, אבער מען דארף גלייבן אז עס איז יא דא ווייל עס שטייט אין די תורה, זאגט מען אז הגם עס זעהט אויס ווי עס איז נישטא קיין בחירה גלייבט מען אז עס איז יא דא אויך א אופן וואס איז למעלה מהשגתינו.

פונקט ווי די רמבם קען זאגן אז דער ידיעה איז שלא כפשוטו קען מען זאגן פארקערט.

[רביה''ק זי''ע]

אבער מען דארף גלייבן אז עס איז יא דא ווייל עס שטייט אין די תורה.

לויט אונזער הבנה שטייט עס נישט אין די תורה.