איה״נ. ווי איך האב למשל דא געשריבן בנוגע די טענה (וועלכע ווערט גענוצט לגבי חיי נצחיים בעצם ובעלמא הדין, אבער האט דאך השלכות לעוה״ב):

מי אני האט געשריבן: ↑דאנערשטאג יולי 20, 2023 1:35 pmולגבי בערנארד וויליאמס' טענה קעגן דאס גוטס פאר מענטשן, באשר הם מענטשן, צו לעבן לעולם

די געדאנק איז אז מ׳ברענגט דאס, אלס א יעוד, דאך אראפ צו מענטשליכע מושגים בנוגע ״תענוג״. וא״כ, לפי אונזער קאנסעפּשאן פון תענוג, מוז דאך זיין כסדר׳דיגע מטרות פון נאך און נאך צו וועלכע דער מענטש המתענג קען שטרעבן. אנדערש מאכט די בּאָרדאָם ווען דאס איז נישטא, שוין ענדערשער אז מ׳וועהלט ענדערשער ענייהילעישיניזם ווי איידער אָנגיין. ווי דר. סילווערמאן שרייבט דארט:

Williams argues that an utterly engaging ongoing activity would be the only plausible way to keep life meaningful enough to avoid misery and suicide in the long term. He argues that “Nothing less will do for eternity than something that makes boredom unthinkable. What could that be? Something that could be guaranteed at every moment to be utterly absorbing?” (Williams 1973: 87). While he avoids using the terminology of “hell,” the concept of an eternal existence that was so empty, tedious, and joyless that one would consider complete self-destruction to be an attractive alternative might be well classified as a type of damnation

ועיין כאן וואו מ׳איז ממחיש דעם געדאנק פון דעם אז דאס איז א געפערליכע סארט גיהנום.

כמובן, קען מען זאגן אז דאס איז אלעס למעלה מהשגה אא״וו. אבער דאן איז די מושג ה״תענוג״ שבגן עדן, אלס א יעוד צו וואס מ׳לעכצט, אויך היפש שוואכער - זייענדיג אז די ״תענוג״ איז לגמרי equivocal, און מיינט בכלל נישט ״תענוג״ במובן הפשוט כלל וכלל. מיינענדיג, אז טאמער וויל מען אָנהאַלטן עפעס א קאנסעפּשאן פון ״תענוג״ בגן עדן וואס דער מענטש קען, אפילו א משהו שבמשהו, פארשטיין, דאן דארף ער זיך ספּראַווען מיט דעם געדאנק אז ״תענוג״, לפי ווי ער פארשטייט זי, איז בהכרח מקושר בתשוקה ורצון לדבר ודברים און גוֺילס פון ערפילן סטעיטס פון דעזייר וכו׳ וכו׳, וואס זענען דאך, עכ״פ במושכל ראשון, נאר פיניט. און אז מ׳צוטיילט די קשר, ווערט די גאנצע קאנצעפּט פון ״תענוג״ (לכאורה) מיינונגסלאז (ווי מ׳פארשטייט זי). און אט דאס איז די טענה פון וויליאמס.

וואס מ׳קען צוריק טענה׳ן איז ווי ווייט אנאליטיש/לאגיש מוכרח איז טאקע די קשר און צי עס איז מן הנמנע בלא זה? אין אנדערע ווערטער, אפילו לפי המושג האנושי שבו און וואו גן עדן איז יא סטעטיק, ווערט אבער אפשר אפגעטוהן דעם קשר וממילא קען מען זיין אין די זעלבע (מענטעלי קעטעטאניק?) סטעיט פון תענוג און טאקע נישט בּאָרד ווערן. ואולי ווערט דאס געשטארקט מיט דעם געדאנק פון דעם אז דאס איז תענוג ״שלא בזמן״. אבער דעמאלטס איז דאס נישט ״באשר הוא איש״ וכאמור. ווי דר. עוואן פעילס שרייבט אין א רעצענזיע דערויף:

At stake, in any event, are fundamental questions about human felicitude and, correspondingly, about human nature. How much could God change our natures when the trumpet sounds, in the interest of human beatitude, before we have become no longer human, and thus no longer genidentical with the human seeds from which we sprang?

אגב, די געדאנק פון (ב״ב עה.) כל אחד נכוה מחופתו של חבירו, קען גיין אין איינקלאנג מיט סאַרטרע׳ס געדאנק, אז ״גיהנום איז אנדערע מענטשן״. והיינו, אז בגן עדן אליינס איז שייך עונש גיהנום פאר׳ן נישט צוקומען נאך מער וכו׳ (ועיין במסילת ישרים פ״ד). אזא סארט (נדרים ח:) צדיקים מתרפאין בה ורשעים נידונין בה. והיינו, אז די חלק הרשע שבתוך הצדיק גופא (דאין צדיק בארץ אשר יעשה טוב ולא יחטא, קהלת ז כ), ווערט אזוי נידון.

דר. יונתן קווענוויג מאכט א חילוק צווישן די טענה פון:

1). עס זעהט אויס צום מענטש אז נישט יעדעס רע האט א מטרה

און,

2). עס זעהט נישט אויס צום מענטש אז יעדעס רע האט א מטרה

דער טעאיסט קען מסכים זיין צום צווייטן, מכח דאס אז עס זעהט למעשה אויס ווי אסאך רעות זענען סתם רע לשם רע אָנע מטרה, אבער נישט צום ערשטן. ער קען טענה׳ן אז אויפ׳ן ערשטן, וואו עס איז על הרעות און נישט על המענטש אזוי ווי אינעם צווייטן (וואס דאן איז דאס דאך פשוט אַן ארגומענט פון איגנאראנץ), איז אויפ׳ן אטעאיסט להביא ראיה אז עס איז באמת טאקע אזוי אז עס זענען פארהאן רעות אָנע שום מטרה. ווייל מאן יימר אז דער מענטש איז מעיקרא בכלל ביכולת צו משיג זיין א מטרה פאר יעדעס רע?

ולגבי א קשר מיט מיין חתימה שרייבט ער:

The normal pattern of inference for theists is not from the claim that every evil has a point to the claim that God exists, but rather the opposite. The existence of God, as traditionally conceived, entails, we can grant, that every evil has a point. So the theist can infer that every evil has a point in the same way ordinary folk reject the Cartesian demon hypothesis. In the case of Descartes's evil demon, the usual grounds for inferring that such a hypothesis is false are from the fact that it is obvious that ordinary plants, animals, and other people exist. One does not have to show first that it is reasonable to believe that no Cartesian demon exists in order for the more ordinary claims to be reasonable; the order of inquiry can be, and ordinarily is, opposite while still being fully rational

די תירוץ איז אבער נישטא ביים פראבלעם פון גיהנום - דארט ווייסט דער מענטש יא פארוואס דאס איז.

ער זאגט אז אפילו מ׳זאל פארענטפערן דעם מאראלישן פראבלעם דערין בסתם, בלייבט פארט איבער די פראבלעם אז עס שטימט פשוט נישט מיט די קאנסעפּשאן וואס מ׳האט וואס ג-ט כביכול ״איז״ (אחוץ פאר די וואס גייען מיט א שטארקע ליטעראלע ״נוקם ה׳ ובעל חימה״ מהלך).

ער ברענגט אראפ פונעם בריטישן פילאזאף דזשאן מקטעגערט אז די איינציגסטע סיבה צו גלייבן אין א גיהנום איז נישט מכח קיין שום עמפּירישע עווידענס, נאר מכח רוח הקודש וגילוי וכדומה. אבער וויבאלד צו באשאפן אזא זאך איז דאך שלעכט דאן איז דאס ווי א בּוּלי זאגט עפעס; ער האט נישט קיין באגלייבטקייט בסתם:

One of the most forceful presentations of the problem of hell and the reasons for abandoning the doctrine is given by the British metaphysician John McTaggart. He argued that if there is a hell, we could have no good reason to believe it. He reasoned that there is no good empirical evidence to believe in hell, so that if there is a good reason to believe in it, revelation must provide it. Yet, McTaggart continued, the infliction of hell is very wicked, and anyone who would send someone to hell must be vile indeed. In such a case, we could have no good reason to trust such an individual concerning anything of importance to our well-being, for as anyone familiar with the games played by school-yard bullies knows, there is no telling why a vile person would say that something is good or bad for us. The reason may be amusement, to see someone suffer, or for any of a host of other reasons that are compatible with the falsity of what is being said. So if anyone, including God, tells us that there is a hell to shun, McTaggart claims that we could have no good reason to believe that such an individual is telling us the truth. To put the point succinctly, what such a person says undercuts the reliability of the testimony

We can put this argument in the form of a dilemma that, in honor of its source, I will call "McTaggart's Dilemma." Either there is good reason to believe in hell or there is not. If there is no good reason for belief in hell, no one should believe in it. After all, without some good reason to believe in hell, the option of believing in hell is no better than any other merely possible catastrophe (such as accepting the view that committing suicide immediately is the only way to escape an eternal medieval torture chamber). The point is that there are too many mere possibilities that our lives end in ruin and too many merely possible routes to avoid these possibilities to base any belief on such a mere possibility. So, for the doctrine of hell to be respectable, there must be good reason to believe in it. The difficulty for this option, however, is that the only possible kindsof reasons are self-defeating. The only evidence there might be for hell is based on revelation from the one who can consign us to hell, and yet no one who claims that hell exists and outlines conditions for avoiding hell can be trusted. So, on either horn of the dilemma, the conclusion to be drawn, according to McTaggart, is that belief in hell is not intellectually respectable

ואולי משום הכי רמז המדרש בב״ר (ט ו):

אמר ר' זעירא הנה טוב מאד זו גן עדן, והנה טוב מאד זו גיהנם. וכי גיהנם טוב מאוד, אתמהא? משל למלך שהיה לו פרדס והכניס לתוכו פועלים ובנה אוצר על פתחו, אמר כל מי שהוא מתכשר במלאכת הפרדס יכנס לאוצרו וכל מי שאינו מתכשר במלאכת הפרדס אל יכנס לאוצרו. כך כל מי שהוא מסגל במצות ומעשים טובים הרי גן עדן וכל מי שאינו מסגל במצות ומעשים טובים הרי גיהנם.

עס איז משמע מזה אז גיהנום איז סתם העדר גן עדן, ולכן קען דאס אויך גערעכענט ווערן ווי ״טוב״. דער מתנות כהונה זאגט דארט ״ומפני מוראה בני אדם הולכים בדרך טובה״ ע״ש. והיינו, אז די חלק ה״מציאות״ שבה איז אלס להפחיד בני אדם לילך בדרך ישרה (וכעין ענין אמונה הכרחית, וואס איז בסתם דא ביי ״עונש״ בכלל וכמבואר אינעם צווייטן ארטיקל).

ועיין באשכול זו וזו.

דער פסיכיאטאר דר. אלי טשעסען שרייבט:

The concept of hell is also useless and harmful. I suspect that those evangelists who continue to peddle this asinine idea are beyond redemption. Inculcation with such a negative entity as hell makes for intriguing books and horror movies, but does little to promote a healthy attitude toward religion

ווי ערווענט, איז די פראבלעם נאר לגבי די געדאנק פון נידונין בה לדורי דורות; נישט ווען ס׳איז אזא סארט משפט רשעים בגיהנום י״ב חודש (ועיין בר״ה יז.). ובזה טענה׳ט ער אויך אז עפ״י אונזער מאדערנע בליק אז טויט-שטראף איז ערגער ווי לעבנסלענגליכע טורמע, דאן איז ענייהילעישיניזם וואו די נשמה/נפש ווערט לאין גאר ערגער און די זעלבע אימאראליש (אויב עס האט נישט קיין ענדגילטיגע טוב ותיקון). כמובן איז אבער די פראבלעם נאר ווען עס ווערט ״געטוהן בפועל״ אלס ״שטראף ונקמה״ - נישט ווען עס איז אזוי כעין נאטורליך: האסט נישט קונה געווען די מושכלות איז פשוט נישט דא וואס זאל ווערן דבוק בשכל הפועל וכו׳. ווי אויך וועט זיך עס ווענדן וואס די הנחה קדומה איז. והיינו, אויב נעם איך אָן אז בעצם איז די נשמה אין עסענס נצחי, דאן פעהלט דאך יא אויס א פעולה דאס צו מאכן לאין. משא״כ אויב איז דאס נישט ״בעצם אינהערענטלי״ נצחי און עס ווענדט זיך צי עס איז קונה מושכלות וואס דאדורך זאל זיך עס קענען באהעפטן און אזוי ווערן נצחי. (ועיין כאן.) אין אנדערע ווערטער, ג-ט ״מישט זיך נישט אריין דא בכלל״ - הן אויף צו פארטיליגן די נפש לאין און הן אויף עס יא צו מאכן יעצט נצחי (נישט ביי קאָמישׁאן און נישט ביי אָמישׁאן).

דאס איז בעצם די מהלך פון דר. קווענוויג דאס צו פארענטפערן ובפרט אז דאס איז דאך צושטאנד געקומען ע״י בחירתו החופשית של האדם. ער לייגט צו אז עס איז יתכן אז די געדאנק איז אז זיי ווילן ממש נישט די תענוג פון מחיצתו (וואס להסירו איז מן הנמנע) און פאר זיי איז עס גאר אַן עינוי, מיוסד אויף די נאטור וואס זיי האבן דאך קונה געווען בחייהם ע״י בחירתם ורשעתם; אזא סארט צדיקים מתרפאין בה ורשעים נידונין בה און אויך אזא סארט אפילו על פתחה של גיהנום אינם חוזרין. עס איז אזש אזוי אז זיי וועלן זיך גאר אליינס אויס צו ענדערש ווערן פארטיליגט לאַין; כעין א זעלבסטמארד. און דאס גייט צו דורך דעם וואס עס הערט זיך אויף די קשר להקב״ה המחייה אותה תמיד. אט דאס איז די ״שלעכטס״ פון ״גיהנום״. (דאס גייט אין איינקלאנג מיט די ארטיקל ומהלך איבער הגדרת ״עונש״ בכלליות.)

ער שרייבט אויך כעין המעשה נסים:

In times past, preachers and theologians have contributed to this misperception of the essence of the strong view. Many of them believed that the moral fiber of society depended on the doctrine of hell to such an extent that the more horrific the doctrine could be portrayed — even if the preacher or theologian took the portrayal to be inaccurate — the greater its deterrent power against wrongdoing

דער קריסטליכער טעאלאג דר. דזשאן מעקווארי האט געהאלטן:

If God is indeed absolute letting-be, and if his letting-be has power to overcome the risks of dissolution, then perhaps in the end ... no individual existence that has been called out of nothing will utterly return to nothing

. . .

Needless to say, we utterly reject the idea of a hell where God everlastingly punishes the wicked, without hope of deliverance. Even earthly penologists are more enlightened nowadays

דער קריסטליכער טעאלאג האַנס קוּנג האט אויך געהאלטן אז ״גיהנום״ איז נאר טעארעטיש. דר. קלאַרק פּינאַק אויך (און אנדערע טעאלאגן). הגם אבער אז די (מאראלישע וכו׳) ״פראבלעם״ דערפון איז חל אויף די טעארעטישע חלק אויך. דאס איז אחוץ טאמער גייט מען זאגן אז עס איז בהכרח אזוי. שטעלט זיך אבער די פראגע אז וואס פונקטליך איז דאס דעמאלטס די ״טעארעטישע״ חלק פון גיהנום? ווי אויך שטימט דאס ווייטער נישט געהעריג פונעם אנדערן זייט מיט בחירה חופשית.

דאס גייט אין איינקלאנג מיט׳ן מהלך פונעם קריסטליכער טעאלאג דר. טאמאס טעלבּאַט, וואס האלט אז למעשה קומט קיינער נישט אָן אין גיהנום ״ממש״ [יוּניווערסעליזם; מיוסד אויף אָרידזשען אין נוצרות].

דאס איז ווייל ער פארמולירט דעם פראבלעם פון גיהנום אלס א לאגישע סתירה צווישן דריי הנחות:

1). ג-ט איז כל יכול [אַמניפּאָטענט] און קאנטראלירט אלע חלקים פון דאס מענטשליכע לעבן און היסטאריע (כמובן קען מען דאס קוואַליפייען ווי אונז האבן געשריבן לגבי מגדיר זיין אַמניפּאָטענס ווי אויך דעם געדאנק פון בחירה חופשית. ואיה״נ אז לטעלבּאַט איז דער מענטש, לאחרי הכל, איז נישט אזוי ווייט ״חפשי״ אין זיין בחירה)

2). ג-ט איז כולו חסד חנינה וטוב [אַמניבּענעוואלענט] ורוצה (כביכול) בדביקות כל יצורים אליו

3). אסאך מענטשן וועלן עקספּיריענסן צער ויסורים לעולמי עד בגיהנום

ולאבי עונש לאחר המיתה לרשעים שלא שבו כלל בחייהם ומתו ברשעם, שרייבט ער (בנוגע היטלער ימ״ש אלס משל) אז דאס איז מדה כנגד מדה ממש אבער נישט מער (לתקנם):

In the case of Hitler, it is quite different; we are unaware of any dramatic conversion (or revelation) that may have occurred at the end his earthly life. Still, we have no reason to deny that Hitler was in a far more hopeful condition at the end of his life, after all of his evil plans and ambitions had come to ruin, than he was at any time previously. Indeed, even as Saul [of Tarsus] received a special revelation on the road to Damascus, so the process whereby Hitler's plans and ambitions had come to ruin may aIso have been a revelation to Hitler - uniquely suited, perhaps, to his own spiritual needs

But if Hitler does find his cure in a post-mortem state of some kind, why should God not simply have created hirn "ab initio, in this latter state?" Behind the question lies Murray's conviction that, given universalism, "the post-mortem state in which most turn to God is vastly better suited [than is the earthly life] for the conversion of the unregenerate." We must not make the mistake of supposing, however, that God's redemptive activities in the post-mortem realm, as efficient as they may be, are logically independent of our earthly lives; to the contrary, as I and many other universalists conceive the matter, an earthly life will in many cases play an essential role in God's unique redemptive activities in the post-mortem realm. Some universalists have supposed, for example, that God reserves his harshest forms of punishment (or his severest means of correction) - namely, purgatorial suffering in hell or temporary banishment to the outer darkness - for the post-mortem realm; many others have supposed that an important redemptive activity in the post-mortem realm will be the earthly life review; and for my own part, I suspect that God has a special way of teaching us the true meaning of our selfish actions. In some cases at least, he may require us to experience the effects of our actions from the perspective of others, almost as if we were the one being affected; in that way, we shall literally reap what we have sown. A vicious child beater may thus be required to experience the beatings he has administered, together with all of the fear and the terror he has caused, from the perspective of the very child he has beaten. He will be made to see himself as the child sees him. But none of this would be possible in the absence of an earthly life. Hitler could hardly be subject to punishment (or correction) for sins he never committed; he could hardly engage in a life review if he had no earthly life to review; and he could hardly experience the horror of the very gas chambers for which he was responsible for if these had never existed[/left]

דר. קווענוויג זאגט אז לפי דר. טעלבּאַט קען מען זאגן אז ס׳איז מן הנמנע אף לו ית׳, מכח די עסענס פון ״ג-ט״, צו באשאפן א וועלט אין וואו מענטשן וועלן למעשה וועלן לאחר הכל אזוי אויך אָנצוקומען ל״גיהנום״.

ולגבי וואס אונז האבן געשריבן בנוגע מהו ״יוסטיץ״, איז דאס וואס דר. קווענוויג שרייבט לגבי די תפיסה סיסטעם: עס איז אויך אינטרעסאנט צו ציטירן דאס וואס דער טעאלאג קלייוו לוּאיס האט אויך געהאלטן אזא סארט ״אפילו על פתחה של גיהנום אינם חוזרין״:

I willingly believe that the damned are, in one sense, successful, rebels to the end; that the doors of hell are locked on the inside. I do not mean that the ghosts may not wish to come out of hell, in the vague fashion wherein an envious man "wishes" to be happy: but they certainly do not will even the first preliminary stages of that self-abandonment through which alone the soul can reach any good. They enjoy forever the horrible freedom they have demanded, and are therefore self-enslaved: just as the blessed, forever submitting to obedience, become through all eternity more and more free

דר. ריטשערד סווינבּוּרן האלט אויך ענליך. און ג-ט מישט זיך נישט אריין איבער איינעמ׳ס בחירה. דר. קווענוויג שרייבט:

Perhaps for some individuals, atheism is so much a "hard core" view that even the experience of an afterlife would be interpreted to maintain atheistic views

לוּאיס שרייבט ווייטער (וכעין להבדיל הרמב״ם בהקדמתו לפרק חלק):

We know much more about heaven than hell, for heaven is the home of humanity and therefore contains all that is implied in a glorified human life: but hell was not made for men. It is in no sense parallel to heaven: it is "the darkness outside," the outer rim where being fades away into nonentity

דר. עלענאָר סטאָמפּ האלט אז די געדאנק פון ״גיהנום״ איז וואו מ׳האלט די רשעים פשוט אז זיי זאלן נישט שטערן און מטמא זיין די צדיקים בגן עדן. זי האלט אז ג-ט וויל דאך ווי מער פארמערן ביקום (ועפ״י די פּרינציפּ פון פּלעניטוּד). וממילא פאר די האומרים לא-ל סור ממנו ודעת דרכיך לא חפצנו און וואס האבן נישט געארבעט און געוואלט מבחירתם זיך מקשר צו זיין אליו, אשר הקישור אליו זהו גן עדן להנשמה, איז וואס זאל ג-ט טוהן מיט זיי? פארטיליגן לגמרי לאַין איז דאך א חסר יקום און קעגן זיין עסענס (עכ״פ ווען עס פירט נישט צו נאך א גרעסערע בעסערע יקום וטוב). מוז מען טרעפן א מקום וואו אהין זיי צו שטעלן אפגעזונדערט מאליו ית׳ (הכל בלשון מושאל), וואו זיי קענען נישט טוהן קיין שאדן, און וואס עס איז דאס בעסטע פאר וואס זיי האבן אין זיך. אט דאס איז ״גיהנום״.

דר. קווענוויג פרעגט דערויף אז דאס גייט לכאורה קעגן דאס געדאנק פון דאס אַמניפּרעזענס פון ג-ט (צווישן אנדערע קושיות). ואולי קען מען נוצן דערצו א וועריעישאן פונעם געדאנק פון צימצום.

דר. דזשאן היק האט געהאלטן אז גיהנום איז א פראבלעם מכח דעם אז דאס עצם עקזיסטענץ פון חוטאים לעולמי עד בגיהנום איז א בזיון למלכותו של הקב״ה. ענליך האלט פּראפעסאר פּיִטער גיִטש אז דאס עקזיסטענץ דערפון איז אנטאלאגיש א פלעק אויף ג-ט׳ס יצירה בכלל.